"Cam xã Đoài, xoài Bình Định". Câu tục ngữ trên đã phản ánh phần nào cái ngon và số lượng xoài Đại An ở Bình Định.
Dọc núi Bà có một vườn xoài khá lớn, không rõ bao nhiêu hecta. Khi đến đây ta chỉ thấy một rừng xoài mênh mông, bát ngát, đi bộ nhiều giờ chưa ra khỏi rừng, sơ ý có thể bị lạc.
Ngoài vùng Đại An còn nhiều vùng khác tương tự. Xoài trồng thành hàng thẳng tắp, cành lá sum sê, bóng mát suốt ngày. Vào mùa xoài chín, người đi hái phải gánh hoặc phải dùng xe cộ. Mùa xoài kéo dài hàng mấy tháng. Không biết xoài trồng lúc nào mà cây nào cây nấy đều to lớn, thân cây phải một người ôm. Thông thường, xoài sau ba năm mới bắt đầu ra trái chiến.
Tất cả vườn xoài đều có một giống, đó là xoài tượng. Chữ tượng nghĩa thật là voi, voi là con to lớn, mập mạp nhất. Vì vậy dân gian dùng chữ tượng để chỉ vật to lớn: tấm thân bồ tượng, bát chân tượng, ốc tai tượng…
Xoài tượng Bình Định khá lớn, mỗi trái chừng nửa ký, vỏ màu xanh tươi, khi bắt đầu chín trái ửng vàng. Đây là lúc hái. Hái xong người ta đem xếp vào giỏ có lót rơm rạ, cứ một lớp trái một lớp rơm. Muốn xoài mau chín người ta lót bằng lá sầu đông. Ngày xưa chưa có hóa chất nên trái xoài luôn là thật, người mua nhìn sắc xoài là biết ngay chất lượng. Xoài ngon có màu cam sáng rỡ, mập mạp, mùi thơm tỏa ra xung quanh.
Vì xoài quá nhiều nên giá khá thấp, bạn hàng các vùng lân cận đến mua sỉ đều mua một vùng hoặc một trăm cây. Họ tự thu hoạch, quản lý, khi đem ra chợ thì bán theo chục. Nói là một chục nhưng số xoài từ mười hai đến mười lăm trái.
Xoài trồng ở đây không khó lắm vì thổ nhưỡng khá thích hợp nên phát triển tốt, nhiều trái. Vào tháng chạp, tháng giêng có những đợt rét đậm, người ta gọi là động hoa xoài. Hoa xoài màu trắng, hơi vàng ra trắng cả cây, báo hiệu một mùa xoài bội thu, ngược lại thì lúa dễ bị "tim", lúa sẽ bị bông bạc - tức là gié lúa lép không đậu hạt. Được mùa xoài, toi mùa lúa là vậy.
Cầm trái xoài tượng thấy nặng, mập mạp mướt mát, hương tỏa ra thơm lựng khiến thèm ăn ngay. Xoài tượng là trái ngon trái quí nên ăn xoài tượng phải bài bản, trình tự như giáo khoa.
Một thau nước, một cái khăn sạch, một chục xoài chín, một cái dao. Người vợ, người mẹ dùng dao bén gọt vỏ, lóc hai bên xoài, đặt vào đĩa những miếng xoài vàng ươm, mọng nước, nước cũng vàng, mùi thơm ngọt ngào. Đó là phần cho các ông, cho các cụ. Những miếng hông dành cho lũ trẻ. Với chúng, ngon nhất là hột xoài, nói là hột nhưng vẫn còn cơm xoài nên tha hồ mà gặm. Gặm xoài là cái thú của lũ nhóc, vừa gặm vừa cười, vừa tranh nhau thật hồn nhiên.
Nhưng lũ trẻ còn được ăn một thứ xoài khác gần như chỉ dành cho trẻ em đó là xoài sẻ. Xoài sẻ trái nhỏ nhưng rất thơm, vị ngọt thanh, điều đáng nói là giá rất rẻ, thích hợp "túi tiền" của trẻ. Nhìn cây xoài sẻ là thấy sướng mắt vì chi chít trái, nhiều không đếm được, nếu thèm hỏi chủ vườn là họ sẵn sàng biếu ngay vài quả.
Xoài sẻ chín, rửa một lượt cho hết mủ xoài, đem trái lăn trên bàn cho nhũn, cắn mỏm trái, nước xoài tươm ra, tha hồ mà uống, mà bú như bú mẹ. Vị xoài ngọt thơm đáo để.
Còn thứ xoài nữa là xoài thanh ca. Loại xoài này ngon không kém xoài tượng. Vị thanh, ngọt, trái hơi dài không mập như xoài tượng, năng suất kém. Xoài thanh ca tỏ ra thích hợp khi bắt đầu chín, lúc xoài ửng da, vừa giòn, vừa chua lại vừa ngọt. Chấm một tí muối hoặc một ít mắm ruốc, cắn phập vào, bao nhiêu nước bọt như tuôn ra. Ngon ơi là ngon, ngon đến buốt. Đó là xoài của các cô các bà vì là một món chua ngon tuyệt.
Trong các thứ xoài kể trên, nổi tiếng và được nhiều người thừa nhận là ngon là xoài tượng. Ngày xưa, xoài tượng Bình Định được nhà vua ưa thích nên hằng năm ngoài tiền, bạc, lụa là…, Bình Định còn phải hiến dâng vua hàng mấy chục ngàn quả. Xoài tượng là đặc sản của Bình Định, nói đến trái cây Bình Định mà không nói đến xoài là thiếu sót.
Huyền Trang (Theo Tuổi Trẻ)
