Về miền trung du Phú Thọ những ngày mưa phùn rả rích, tôi lại thèm đến nao lòng vị rau lang luộc chấm mắm cáy. Thứ mắm dân dã nhưng chứa đựng bao tinh túy đất trời và kinh nghiệm bao năm của người làm mắm.


Làng tôi nổi tiếng với nghề làm mắm cáy, dân quê tôi từ khi tóc còn để chỏm đã biết bắt cáy. Mắm cáy được làm từ con cáy sống ở các bãi ven sông gần giống cua nhưng nhỏ hơn.

Trước kia, vào những dịp cuối năm, khi gió heo may về cáy nằm ì trong hang trốn cái lạnh se sắt, lúc đó chỉ cần cầm thuổng men theo các bờ mương, thửa ruộng tìm những lỗ đục to cỡ ba ngón tay chụm lại thì đúng là hang cáy, cứ thế mà đào cho tới khi đầy giỏ.

Cáy bắt được chế biến thành mắm với công thức rất đơn giản nhưng không phải ai cũng làm được, chỉ cần thiếu một chút muối hay một chút nước mắm cáy đã hỏng. Cách làm mắm ngon còn tùy thuộc vào bí quyết riêng của từng người.

Nếu muốn có mắm trong thì cứ ba bát cáy, bóc yếm rửa thật sạch rồi dùng cối giã cho thật nhuyễn, sau đó dùng một bát muối trộn kỹ. Trước khi cho vào chum bọc kín miệng chum lại bằng túi nilông đem để chỗ kín nhưng phải khô ráo, thoáng mát.

Cỡ độ chục ngày sau, gặp lúc trời nắng đem lọ mắm cáy ra sân phơi. Ban ngày phơi nắng, đêm đến phơi sương. Lọ mắm phơi chừng một tuần, khi mắm đã ngấu là lúc trộn thính gạo. Trộn cùng với thính gạo là một ít men rượu. Men rượu có tác dụng khử cho bằng hết mùi hôi của cáy và cũng tạo mùi thơm quyến rũ cho thứ nước mắm cáy sau này. Những hũ mắm cáy sau khi được phơi đủ sương, đủ nắng đem chôn sâu xuống lòng đất 2-3 tháng là có thể dùng được.

Khi những trận mưa phùn kéo dài, những mầm khoai lang mập mạp ngoài đồng vươn mình bơi dài trên ruộng, các bà các mẹ lại hái về luộc chấm với mắm cáy đổi bữa cho cả nhà. Chỉ là mắm cáy ăn với cơm nóng chấm rau lang luộc trong những ngày mưa gió nhưng đủ thấm cái tình nơi đồng quê sông nước.

Ăn xong rồi mà cái vị mặn mòi, hăng nồng hòa chút chua thanh của chanh, cái tê tê đầu lưỡi của tỏi và ớt cũng đủ làm ta mê mẩn.

Gắn bó với rau lang, mắm cáy từ miếng cơm đầu đời nên lần nào về thăm quê tôi cũng háo hức chờ đến bữa cơm để được ăn ngọn khoai lang luộc chấm với nước mắm cáy như hồi nào, và cũng để được tận hưởng cái chân tình nồng ấm mà quê hương ban tặng.