Đền Mẫu - Đền Đào Nương và lễ hội

Đền Mẫu hay đền Đào Nương là một trong 17 di tích lịch sử văn hóa quốc gia của huyện Tiên Lữ, nằm bên đường 39B, cách thị xã Hưng Yên khoảng 6km. Đền Đào Nương thuộc xã Đào Đặng, tổng Cao Cương, huyện Tiên Lữ, phủ Khoái Châu ngày xưa, ngày nay nằm trên địa phận làng Đào Đặng, xã Trung Nghĩa, thị xã Hưng Yên.

Đào Nương tên thật là Đào Thị Huệ, sống vào khoảng cuối thế kỷ XV. Nàng ca nhi họ Đào nhan sắc xinh đẹp, hát hay múa khéo, tiếng đồn tài hoa dậy khắp mọi nơi. Năm ả Đào 18 tuổi, nhà Minh mượn cớ "phù Trần diệt Hồ" xâm lược nước ta, chúng đóng đồn trại ở tận các thôn xóm, vơ vét của cải, giết hại lương dân. Đàn ông bị bắt làm phu dịch, đàn bà bị bắt làm nô tì. Chúng kéo đến làng Đào Đặng, dân chúng bỏ chạy cả, nàng ca nhi họ Đào và mấy chị em chậm chân không trốn được đành chịu ở lại. Chúng bắt nàng phải múa hát, hầu hạ trong các dịp yến tiệc. Nhờ có tài nghệ xuất sắc, các nàng làm cho chúng có phần vị nể, biến nhà ca lâu thành nơi đi lại, nghỉ ngơi.

Nàng Đào Thị khéo chiều chuộng, làm cho chúng tin cẩn, không đề phòng gì nữa. Quân Minh cứ thế kéo đến biến nhà Đào Thị thành chỗ tập trung chè chén suốt đêm. Rượu tiệc no say, chúng lăn ra ngủ. Vừa sợ lạnh, vừa sợ muỗi đốt, (xưa kia vùng này lau sậy um tùm, muỗi nhiều như chấu) chúng nảy ra "sáng kiến" làm những chiếc túi bằng bao tải gai. Đêm đến là chui vào ngủ, buộc túi lại sáng mai mở túi ra. Đào Thị nhiều lần được chúng giao cho việc thắt và mở túi. Quen với việc, nàng đã nghĩ ra kế để giết giặc.

Nàng bí mật tìm các bô lão và trai tráng đang ẩn nấp trong làng, ước hẹn cứ đêm khuya giặc đã ngủ say, anh em đến khiêng từng túi vất xuống sông. Khi vất xuống sông lại buộc thêm đá, nút thắt chặt phía ngoài, dù chúng có tỉnh dậy cũng chịu chết đuối, làm mồi cho cá. Cứ như thế, quân số của giặc ngày càng hao hụt mà không biết duyên cớ tại đâu, cuối cùng chúng tin rằng vùng đất này "động", "nghịch", "linh thiêng".. không thể ở được, chúng sợ hãi liền nhổ trại kéo đi. Dân làng Đào Đặng được trở về làm ăn sinh sống.

Khi nàng Đào Thị mất, dân làng tưởng nhớ công lao to lớn đã lập đền thờ Bà. Đất nước thanh bình, vua Lê Thái Tổ phong bà làm "Phúc thần" cho sửa lại nhà thờ và cấp ruộng cúng tế hàng năm. Ngôi đền ả Đào nay vẫn còn ở trước chợ làng Đào Xá, đã trở thành di tích lịch sử - văn hóa nổi tiếng, niềm tự hào của nhân dân trong vùng.

Vì bà Đào Thị Huệ được suy tôn là một trong những vị sư tổ nghề hát chèo của nước ta, nên trong những ngày hội làng không thể thiếu được những làn điệu chèo truyền thống cùng những tiếng "tom, chát" của tiếng trống đế chèo.

Lễ hội hàng năm được tổ chức từ ngày mồng 1 đến mồng 6 tháng 2 âm lịch. Lễ hội được tổ chức tưng bừng, đông vui và nhộn nhịp. Dân làng tổ chức nhiều cuộc vui như đấu vật, ném vòng... đặc biệt là hội chọi gà và thi hát chèo.

Đền Phạm Công Trứ và lễ hội

Đền Phạm Công Trứ thờ nhà quân sự, nhà chính trị đại tài hai triều đại Lê-Trịnh.

Phạm Công Trứ, người làng Liêu Xuyên, tổng Liêu Xá, huyện Đường Hào, phủ Thượng Hồng, trấn Hải Dương, nay thuộc thôn Thanh Xá, xã Nghĩa Hiệp, huyện Yên Mỹ, tỉnh Hưng Yên. Ông sinh ngày 17 tháng 3 năm Kỷ Hợi (1599) trong một gia đình nho học, cha là Phạm Cai, mẹ là Nguyễn Thị Liên. Ngay từ nhỏ ông tỏ ra rất ham học, phong độ giản dị, tính tình cương trực và nhân hậu. Được sự chăm sóc, dạy dỗ chu đáo của cha mẹ, lại được quan Huấn đạo Nguyễn Hiền (người ở xã An Tháp, cùng huyện) giúp đỡ, nên Phạm Công Trứ đã sớm nổi tiếng giỏi thơ, văn. Lớn lên, được vào học ở trường huyện Đường Hào (ông có học cả võ bị) và được xếp vào bậc "Nhiêu học" (tiên tiến xuất sắc bây giờ).

Năm 29 tuổi, Phạm Công Trứ đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ, xuất thân khoa Mậu Thìn, niên hiệu Vĩnh Tộ thứ 10 (1628) đời vua Lê Thần Tông (1619- 1643), được giao giữ chức Thái thượng Tự khanh ở Hàn Lâm viện. Cả sự nghiệp và cuộc đời của ông gắn liền với việc xây dựng và phò tá triều Lê-Trịnh thế kỷ XVII.

Năm Tân Mùi (1631), ông được giao giữ chức Hiến sát sứ trấn Thanh Hóa. Năm Kỷ Mão (1639) ông giữ chức Phủ Doãn phủ Phụng Thiên (thủ đô Hà Nội ngày nay), rồi làm Tham chính Tự khanh, được phép tham gia bàn luận việc Nội phủ. Năm Dương Hòa thứ 8 (1642) ông được thăng lên Tán lý đạo Sơn Nam, coi giữ việc binh. Trong hai năm Quý Mùi (1643) và Giáp Thân (1644) ông được lệnh tham gia phối hợp với Trịnh Tạc (1657-1682) đem quân đánh dẹp quân Nguyễn Phúc Lan ở phía Nam và quân Mạc ở phía Bắc. Do có công lớn, năm Ất Dậu (1645), Phạm Công Trứ được giao chức Phó Đô ngự sử, gia phong tước Khánh Yến Bá. Ông đã cùng Nguyễn Duy Thì dẹp được cuộc nổi loạn của Trịnh Sâm, được triều đình trọng thưởng và thăng chức Ngự sử đài chính chưởng.

Phạm Công Trứ còn đề ra nhiều chính sách cải cách quản lý nhà nước và ông là một nhà chính trị xuất sắc. Năm Vĩnh Thọ thứ ba (1660) ông đã dâng sớ xin kiện ước văn-võ, thưởng phạt nghiêm minh... khi giữ chức Tham tụng, ông đã nêu rõ phép "khảo khóa" (cất nhắc quan lại, ban điều lệ giáo hóa, khen thưởng phân minh, xét lại sổ đinh điền, định lại ngạch thuế...). Những việc sắp đặt của ông được chúa Trịnh chấp nhận để ổn định trị an xã tắc. Người đương thời khen ông là vị quan đa tài, liêm khiết. Năm Tân Sửu (1661) vâng lệnh triều đình, ông đem đại quân đi đánh dẹp lực lượng cát cứ Nguyễn Phúc Tần nổi dậy ở vùng Thuận Hóa. Thắng trận trở về ông được phong hàm Thiếu Bảo, tước Quận công. Để giáo dục kẻ sỹ, mở mang Nho học, tuyển chọn nhân tài cho đất nước, năm Nhâm Dần (1662) triều đình cử ông quản lý Văn miếu Quốc Tử Giám và làm tham tụng phủ Chúa Trịnh. Thời gian này, ông còn cho xây dựng bia Tiến sĩ tại huyện Đường Hào (quê hương ông) để khích lệ tinh thần học tập của nhân dân địa phương.

Cảm công lao to lớn của ông, vua Lê Huyền Tông (1663- 1671) đã tấn phong "Đặc tiến Kim tử Vinh lộc Đại phu, Lễ bộ Thượng thư, kiêm Đông các Đại học sĩ, Thiếu Bảo Yến Quận công, Thượng trụ quốc thượng, trật Phạm Công Trứ khả vi Đặc tiến Kim tử Lại bộ Thượng thư".

Năm Cảnh Trị thứ ba (1665) đời vua Lê Huyền Tông, Phạm Công Trứ được Tây Vương Trịnh Tạc giao cho việc khảo đính (phụ trách sửa  chữa và xem xét) lại bộ sách Đại Việt sử ký toàn thư. Ông đã cùng với Hồ Sỹ Dương, Nguyễn Quốc Khôi, Đặng Công Chất, Đào Công Chính, Vũ Duy Đoán... khảo, đính toàn bộ bộ sách này, chép từ họ Hồng Bàng đến Ngô sứ quân (thế kỷ X) làm bộ "Đại Việt sử ký ngoại kỷ toàn thư"; từ thời Đinh Tiên Hoàng đến Thái tổ Cao Hoàng đế (Lê triều) làm bộ "Đại Việt sử ký bản kỷ toàn thư", theo trước tác của sử gia Ngô Sỹ Liên. Đây là một đóng góp rất lớn cho quốc sử nước nhà. Cũng trong thời gian này, ông đã biên soạn sách "Bốn mươi bảy điều giáo hóa" bổ sung cho Hình luật, xây dựng đạo đức góp phần giữ vững kỷ cương phép nước.

Vào năm Đinh Mùi (1667) và Kỷ Dậu (1669), Phạm Công Trứ cùng chúa Trịnh Căn đánh bại quan Mạc tại Cao Bằng, chặn đứng âm mưu của nhà Thanh định mượn cớ "Phù Mạc, diệt Lê" xâm lược nước ta.

Sau 40 năm phục vụ đất nước, năm Mậu Thân (1668) vua đã phong ông làm "Quốc Lão", được tham dự các việc cơ mật trong triều. Cũng thời gian này ông đã xin nghỉ hưu ba lần mới được chấp nhận. Khi về, ông được thăng Thái Bảo, chúa Trịnh đã tặng ông đôi câu đối thêu vào cờ:

Điền đỉnh nại, nhiếp âm dương, triều đình trụ thạch.
Hoàn quy mô, định hiệu lệnh, quốc gia đống lương.

Nghĩa là:

Nêm canh định vạc, điều hoà khí âm dương, làm cột đá cho triều đình.
Định ra các hiệu lệnh, hoàn thành được quy mô, là rường cột của Nhà nước.

Đến năm Quý Mùi (1673) triều đình lại mời ông ra làm Tể tướng, coi việc sáu bộ, tham tán việc cơ mật.

Ngày 28 tháng 10 năm ất Mão (1675) Phạm Công Trứ qua đời tại quê nhà, thọ 76 tuổi.  Triều đình cho xây dựng đền thờ ông, vua Lê thương tiếc phong tặng "Thái tể, thụy là Trung Cầu".

Cả cuộc đời, ông đã đóng góp công lao xây dựng triều đình, đất nước trong mọi lĩnh vực như chính trị, quân sự, văn học, sử học, pháp luật... Phạm Công Trứ đều có những cống hiến quan trọng, là rường cột của nước nhà. Công lao đó được Phan Huy Chú, trong "Lịch triều hiến chương loại chí" viết: "... Ra đương việc nước 19 năm (ông) đặt ra phép tắc, sửa soạn kỷ cương; đè nén những kẻ cậy thế, nhũng loạn; yêu chuộng người có phong cách tiết tháo... có đức tốt, có công lao sự nghiệp, là bậc hiền tể thứ nhất sau đời Trung Hưng..." hay như trong Gia phả họ Phạm có viết: "... ông là một nhà chính trị đại tài, lái hai con thuyền phong kiến trong lúc khó khăn...".

Ngày nay, hàng năm hai lần nhân dân địa phương cùng các con cháu trong dòng họ lại tế lễ, mở hội vào ngày 17 tháng 3 âm lịch (kỷ niệm ngày sinh) và ngày 28/10 (ngày mất) nhằm ôn lại truyền thống hào hùng của ông.

Đền Thiên Hậu

Đền Thiên Hậu được xây dựng từ năm 1640 do 40 dòng họ người Trung Quốc ở Quảng Đông, Quảng Tây, Phúc Kiến quyên góp. Kiến trúc ngôi đền theo kiểu nội tự ngoại tế nghĩa là bên trong thờ phụng, bên ngoài làm nơi tế tự. Đây là công trình mang đậm màu sắc kiến trúc Trung Hoa trên nhiều phương diện, như tam quan, nhà tế, mái đền, đao góc và kết cấu vì kèo. Theo truyền ngôn của kiều dân thì công trình được làm sẵn ở Trung Quốc, rồi chở sang Việt Nam cất dựng.


Toà thiên hương đền Thiên Hậu

Mặt tiền là tam quan cao rộng, tường bao hai bên trang trí các ô vuông gắn gạch men hoa màu xanh lam rất đẹp. Sân trước nhà tiền đường có hai con nghê chầu; con đực ngậm viên ngọc, con cái ôm con bú, chất liệu bằng đá hoa cương, tạc khá sinh động. Viên ngọc được đẽo gọt tròn, nhẵn, không biết bằng cách nào đưa vào miệng con đực. Hai con nghê đã nói lên quan niệm sống của người Hoa: được của và được con là hạnh phúc lớn nhất của cuộc đời. Thềm đền được lát bằng những tấm đá cuội trải mưa gió hàng mấy trăm năm vẫn trơ gan không mòn vẹt. Đền chính xây bằng gạch Bát Tràng, rêu không bám được. Mái đền lợp ngói ống, đầu đao cong nhẹ hình đuôi cá. Cánh cửa tiền đường khắc hình các quan văn võ theo hầu tô sơn xanh đỏ. Trên các vì kèo ở gian tiền tế cũng khắc các tích chuyện rút ra từ Tam Quốc hoặc Tây Du. Khách vào đền dù xa lạ cũng biết ngay là nơi tế tự của Hoa kiều.

Đền thờ bà Lâm Tức Mặc, theo Đại Thanh nhất thống chí, bà là một thần biển, con gái thứ sáu của Lâm Nguyện, người Bồ Điền, tỉnh Phúc Kiến, nguyên là cô gái dệt lụa sinh vào ngày 23 tháng 3 âm lịch. Tương truyền Lâm Tức Mặc khi sinh ra có hương thơm ngào ngạt, hào quang rực rỡ, lớn lên có phép màu cưỡi chiếu bay trên biển. Từ tuổi hoa niên bà đã phát hiện ra một thứ rong biển dùng nấu thạch làm thức ăn cứu đói cho dân, và còn tìm ra một thứ dầu ăn gọi là ma mộc rút từ cây thuộc họ vừng giúp dân nghèo qua những trận đói kéo dài...

Ngày mồng 9 tháng 9 âm lịch bà không bệnh tật, tự nhiên qua đời. Theo thánh phả bà hoá vào một ngày có quần tiên tấu nhạc. Bốn chữ "Bạch nhật phi thăng" khắc ở cỗ kiệu trong đền của bà nói lên điều đó.

Sau khi hóa, ngài thường mặc áo đỏ bay lượn trên biển. Thời Tống, Nguyên, Minh, Thanh thường hiển linh cứu hộ thuyền bè. Thời Khang Hy phong làm Thiên Phi, sau gia phong Thiên Hậu. Người Phúc Kiến tôn bà là Thần Biển nên di cư đến đâu mang thần tích lập đền thờ đến đó. Cho nên ta không lấy làm lạ, dọc bờ biển nước ta có nhiều nơi lập đền thờ Thiên Hậu. Tại Thiên Hậu Cung ở Phố Hiến Hạ có hai cuốn sách nói về sự tích bà: Thiên Hậu Thánh Mẫu Thánh Tích Đồ Chí (in lần thứ hai năm Hàm Phong thứ 3 (1853) và cuốn Thiên Thượng Thánh Mẫu cứu khổ chân kinh, in năm Thành Thái thứ 19 (1907)).

Trong đền Thiên Hậu có nhiều bức đại tự liên quan tới việc đi sông biển và ngợi ca tài danh của vị nữ thần, nào là Phong điều vũ thuận - Quốc thái dân an (Mưa gió điều hòa - Đất nước yên vui), nào là Hải bất dương ba (Biển không nổi sóng) Quá hải tề thiên (Vượt biển trời êm).

Ngoài gian chính thờ bà Lâm Tức Mặc, hai gian bên còn có bàn thờ cha mẹ và anh ruột bà, bàn thờ các dòng họ người Hoa đã có công xây dựng và tôn tạo ngôi đền. Hàng năm, đền Thiên Hậu mở hội vào ngày 23 tháng 3 âm lịch (ngày sinh) và ngày mồng 9 tháng 9 (ngày hóa) của Lâm Tức Mặc. Các dòng họ người Hoa ở Phố Hiến và người Việt về đây tế lễ, rước kiệu linh đình, lễ vật có bánh rong câu, kẹo sìu, bánh rùa, bánh Tô Châu... là những sản vật truyền thống của người Hoa.

Chùa Hương Lãng

Chùa Hương Lãng, còn gọi là chùa Lạng thuộc thôn Hương Lãng, xã Minh Hải, huyện Văn Lâm. Tương truyền chùa do Thái hậu Ỷ Lan xây dựng từ thế kỷ XI. Chùa có quy mô lớn, trên diện tích ngót một héc ta, gồm nhiều tòa, bố cục kiến trúc kiểu “nội công ngoại quốc”. Từ ngoài vào là Tam quan, có ba lối vào, rồi bậc tam cấp dẫn lên một nền phẳng. Từ cấp này lên cấp thứ hai cũng có ba lối lên. Cấp thứ ba là khu chính, bao gồm nhà tăng, nhà hội đồng, phật điện. Đáng tiếc là chùa bị phá hủy trong kháng chiến chống Pháp, từ năm 1955 bắt đầu được trùng tu lại.

Chùa Hương Lãng hiện còn lưu giữ nhiều di vật thời Lý, rất đặc sắc và độc đáo. Giá trị nổi bật là tượng sư tử, còn gọi là ông Sấm. Tượng được tạo bằng phiến đá lớn, dài 2m80, rộng 1m50, cao 0m90 dùng làm bệ cho một pho tượng nào đó nay không còn nữa. Hai đầu của phiến đá chạm khắc thành hình đầu và phía sau của con sư tử. Mặt sư tử tạo tác dũng mãnh, mũi to căng tròn, cặp mắt lồi như hai quả trứng, vầng trán cao. Mông sư tử căng tròn, trang trí dày đặc hoa văn xoắn ốc và hoa cúc dây. Chùa có mười đôi tay vịn bằng đá, chạm phượng và chồn, hoa cúc dây; bốn cột đá vuông bốn góc đỡ các xà bằng đá của công trình trước đây và nhiều tảng đá chân cột chạm khắc cánh sen và hoa cúc.

Ngoài ra chùa Hương Lãng còn một tấm bia đá ghi lại việc trùng tu chùa vào thế kỷ 16.

Tượng sư tử, các bức tay vịn bằng đá là những tác phẩm điêu khắc đá vô giá của thời Lý hiện còn trên đất nước ta.

Đền Đậu An và lễ hội



Đền  Đậu An còn có tên gọi là đền An Xá hay Thụy Ứng quán, thuộc làng An Xá, xã An Viên huyện Tiên Lữ. Đền thờ Ngũ Lão tiên ông và đấng Thiên Tiên, Địa Tiên đã giúp dân khai hoang diệt trừ hổ giữ, bảo vệ mùa màng.

Đền Đậu An còn giữ được các di vật bằng đất nung rất độc đáo, đó là nhang án đất nung thời Trần và tháp đất nung có niên đại thế kỷ 17.

Nhang án bằng đất nung dài 2,7m, rộng 1,3m, cao 0,8m. Nhang án chia làm ba phần. Phần trên cùng trang trí hình cánh sen gần như vuông. Trong các cánh sen to được l*ng các cánh sen nhỏ. Phần thân bệ, chính diện được chia làm ba khuông. Trong mỗi khuông trang trí hình “Lưỡng long chầu lá đề”, chạm nổi. Rồng được mô tả chín khúc mềm mại. Phần đế làm theo kiểu chân quỳ dạ cá, chạm hình sóng nước.

Tháp nằm cách cửa đền khoảng 20m, có niên đại Hoàng triều Cảnh Trị ngũ niên (1667). Tháp xây bằng gạch, kích thước mỗi viên 0,3mx0,3m. Tháp cao 4,5m, gồm chín tầng (cửu trùng), bệ vuông 2mx2m. Phần đế tháp làm theo kiểu “chân quì dạ cá”. Trên bốn chân quỳ ở bốn góc là hình vũ nữ đội bệ sen. Các tầng đều có mái hẹp, lợp ngói ống. Trang trí trên tháp có nhiều hoa văn hình cánh sen, chim thần gurada, long mã, voi, sấu, rồng vờn mây… Các hình tượng trang trí được cách điệu cao, xung quanh là các đao lửa, đao lưỡi mác.

Lễ hội truyền thống đền An Xá từ ngày mùng 6 đến ngày 12 tháng 4 âm lịch. Dân làng đan biểu tượng Thiên Tiên, Địa Tiên bằng tre, cao gần 5m, rước quanh làng. Buổi chiều ngày mùng 8, diễn lại sự tích mẹ con nhà khó đánh hổ. Trò diễn được sân khấu hóa với hình ảnh Lỗ Quốc đại vương, ba lực sỹ được Ngọc Hoàng cử xuống tiêu diệt hổ dữ bảo vệ dân làng và sức mạnh của người mẹ nghèo khó tham gia diệt hổ.

Lễ hội kết thúc vào ngày 12, lúc 23h đêm. Trước giờ kết thúc, tổ chức lại trò đánh hổ ở đền, làm lễ triệt đăng, tắt hết đèn nến trong đền và các vùng xung quanh. Khi tắt đèn đồng thời với việc mô phỏng tiếng ếch, nhái kêu vang rền.

Văn Miếu và lễ hội Văn Miếu


Cổng Văn Miếu

Văn Miếu Hưng Yên là Văn Miếu hàng tỉnh, còn gọi là Văn Miếu Xích Đằng, xây dựng năm Minh Mạng thứ 20 (1839), tọa trên một khu đất cao rộng gần 4.000m2, thuộc thôn Xích Đằng, phường Lam Sơn, thị xã Hưng Yên.

Hiện vật quý nhất của Văn Miếu là 9 tấm bia đá, trong đó 8 bia được lập năm Đồng Khánh thứ 3 (1888), một bia được lập năm Bảo Đại thứ 18 (1943) ghi danh các nhà khoa bảng Hưng Yên. Có 138 vị đỗ đại khoa được ghi khắc vào bia từ thời Trần đến năm 1919 - khoa thi cuối cùng khoa cử nho học, trong đó có 21 vị nay thuộc địa phận tỉnh Thái Bình (Phủ Tiên Hưng của Hưng Yên ngày đó sau thuộc Thái Bình).


Văn Miếu

Học vị cao nhất là Trạng nguyên Tống Trân, người thôn An Cầu, huyện Phù Cừ, đời Trần, Trạng nguyên Nguyễn Kỳ người xã Bình Dân huyện Khoái Châu, triều Mạc. Chức vụ cao nhất là Lê Như Hổ, quận công triều Mạc.


Bia ký ghi lại 176 Tiến sĩ

Trước đây, hằng năm vào 2 mùa xuân thu nhị kỳ, các ngày 10 tháng giêng và 14 tháng 8 tại Văn Miếu đều tổ chức tế lễ Khổng Tử, các quan lại đương triều về dự lễ rất đông.

Trước cách mạng tháng Tám năm 1945, Văn Miếu là cơ sở hoạt động bí mật của Trung ương, Xứ ủy Bắc kỳ, Tỉnh ủy Hưng Yên. 

Tại Văn Miếu những năm gần đây đã diễn ra các hoạt động mang đậm sắc thái văn hoá địa phương, dân tộc. Văn Miếu Hưng Yên đã trở thành một biểu tượng về nền văn hoá, văn hiến của tỉnh Hưng Yên.

Chùa Hiến

“Cửa ngọc, tòa vàng, Phật đã đắp cao nền bảo hiện
Thôn Hoa, chùa Hiến, sư càng mến cảnh luyện tâm kinh”


Bia chùa Hiến ghi lại 20 phường xã,
quá trình đô thị hóa của phố Hiến xưa

Chùa Hiến có tên chữ Hán là “Thiên Ứng tự”, thuộc địa phận Phố Hiến Hạ, nay là đường Phố Hiến, phường Hồng Châu, thị xã Hưng Yên. Tương truyền chùa được xây dựng từ thời Trần, niên hiệu Thiên Ứng của vua Trần Thái Tông (1232-1250), do Tô Hiến Thành, quan đại thần nhà Lý hưng công xây dựng. Đến năm 1625, 1709 chùa được trùng tu lại.

Chùa Hiến có bố cục kiến trúc kiểu “nội công ngoại quốc”, gồm tiền đường, thiên hương, thượng điện và ba mặt là hành lang. Giữa thượng điện là tượng Quan Âm Nam Hải ở thế ngồi, có tám đôi tay, bố trí đăng đối. Đầu tượng đội mũ chạm hoa cúc, sen, phù dung. Phía trước là tượng tứ vị bồ tát ngồi trên tòa sen, khuôn mặt đầy đặn, trang nghiêm. Các pho tượng này đều có niên đại thế kỷ 19. Việc thượng điện đặt ban thờ nổi bật tượng Quan âm cùng tứ vị bồ tát thể hiện tâm lý sùng bái vị thần có nhiều phép cứu giúp chúng sinh trên sông, biển. Đây là đặc điểm khác biệt trong bố cục thờ tự của chùa Hiến so với các nơi khác, nơi nhiều thương nhân trong và ngoài nước đến sinh sống, buôn bán.


Bia ghi công Lê Đình Kiên,
quan trấn thủ tỉnh Sơn Nam

Phía trước sân chùa Hiến có hai tấm bia đá lưu giữ nhiều tư liệu lịch sử nói lên quá trình tụ cư của thương cảng Phố Hiến. Tấm bia “Thiên ứng tự - Tân tự trùng tu thạch bi ký” niên đại Vĩnh Tộ thứ 7 (1625) ghi việc hưng công tu sửa chùa, có thể xếp chùa vào hàng thứ năm sau bộ “tứ đại khí” thời Lý. Bia ghi nhận “Phố Hiến Nam nổi tiếng là nơi đô hội tiểu Tràng An của bốn phương” và trụ sở Ty Hiến sát Trấn Sơn Nam đóng ở đất Hoa Dương. Tấm bia “Thiên ứng tự - bia ký công đức trùng hưng” dựng năm Vĩnh Thịnh thứ 5 (1709) ghi việc góp công tu sửa chùa, có 481 người có quê quán nhiều vùng khác nhau, trong đó có 56 người Trung Quốc. Qua đó chúng ta có thể hình dung được khung cảnh của đô thị Phố Hiến, nơi hội tụ của nhiều cư dân đến buôn bán.


Cây nhãn tổ trong vườn đền Hiến

Chùa Hiến còn nổi tiếng có cây nhãn Tổ, chính xác ra tên gọi là cây nhãn tiến, nằm phía trước cửa chùa. Đây là cây nhãn đường phèn có dáng hình đẹp, mã lụa, quả to, cùi dày, hương vị thơm ngon đặc sắc nhất. Mỗi mùa nhãn chín, nhãn thường được chọn hái để dâng đức phật, cúng thần thành hoàng và để quan lại địa phương tiến vua. Thân cây chính đã già cỗi, bọ ruỗng, đổ chỉ còn một nhánh, được đắp vun gốc, chăm sóc phát triển thành cây “hậu duệ”, hiện diện như một biểu tượng của giống nhãn đặc sản Phố Hiến - Hưng Yên.