CHÙA HƯNG KÝ

Chùa ở giữa phố Minh Khai, trên đất làng Hoàng Mai xưa, một kiến trúc Phật giáo khá độc đáo do trang trí đều bằng gạch và mảnh gốm men màu gắn thành hình long, ly, quy, phượng và hoa lá. Chùa được dựng từ năm 1932 đến năm 1938 thì hoàn thành do nhà tư sản chủ lò gạch Hưng Ký công đức.

Chùa có tên chữ là Võ Hưng Tự. Trong khu vực chùa còn có điện Mai Sau thờ Mẫu. Chùa có tượng A-di-đà ít thấy ở các chùa khác.

CHÙA NÀNH

Chùa Nành thuộc xã Ninh Hiệp huyện Gia Lâm đi theo quốc lộ 1 qua cầu Đuống đến km 13 rẽ vào 3 km. Tương truyền đây là một trong bốn chùa lớn ở nước ta: chùa Dâu, chùa Keo, Chùa Đậu, chùa Nành. Chùa Nành được xây theo lối chữ “Công” gồm 100 gian, trước mặt có sân rộng trải dài tới sát tam quan rất bề thế. Đối diện có tòa thủy đình để diễn rối nước trên một ao nhỏ. Chùa thờ Phật bà Pháp Vân. Bộ tượng Tam thế bằng gỗ sơn được tạc vào cuối thế kỷ 16. Mặt tượng từ bi đôn hậu, ngực để hở trang trí hàng dây “anh lạc” với đường vân xoắn tròn mang dáng chữ “vạn” thường có trên ngực tượng Phật. Đây là phong cách tượng thời nhà Mạc.

Hội chùa vào ngày 5 tháng 2 âm lịch, có tục “giảng báng” khuyên 10 điều thiện và chạy đàn cầu kinh quanh cây phướn lớn giữa sân chùa.

CHÙA TỰ KHOÁT

Chùa tọa lạc trên khu đất của làng Tự Khoát xã Ngũ Hiệp huyện Thanh Trì. Theo truyền thuyết có hai công chúa nhà Lý (1010-1225) đi tu, về đây dựng am thờ Phật trên núi Trúc Lĩnh - đất chùa hiện nay, dân dạy nghề đan lát và làm thuyền thúng. Chùa qua trùng tu nhiều lần, có diện mạo hiện nay là từ thế kỷ 19 thời nhà Nguyễn.

Tam quan chùa khá lớn, tháp cao vút, Chùa có 2 lớp, 7 gian ngoài và 5 gian trong, ngoài ra còn nhà tổ , nhà khách – chùa còn một bức chạm thời Lê sơ (TK15) tả cảnh tát nước, bơi thuyền, đấu vật, đánh kiếm và những bức chạm nổi  thời Nguyễn. Hơn 50 tượng thế kỷ 19, trong đó có pho Cửu Long bằng đồng phủ nhũ vàng, 2 pho hộ pháp đắp vữa cỡ lớn sơn son thiếp vàng.

Cảnh quan chùa rất đẹp, nằm giữa một vùng tre trúc vườn cổ thụ và cây ăn quả. Mùa xuân 1789, quân Tây Sơn đã trú tại chùa để đánh trận Ngọc Hồi, dân làng đem bò, lợn, gạo khao quân. Chùa còn là cơ sở Đảng trong thời kỳ chống Pháp. Năm 1967 chùa là nơi chỉ huy của bộ đội tên lửa đánh máy bay Mỹ xâm phạm vùng trời Hà Nội.

CHÙA TRẤN QUỐC

Chùa Trấn Quốc vào loại rất cổ, ở phía đông hồ Tây, bên đường Thanh Niên, xây dựng trên hòn đảo xưa có tên là Kim Ngư (cá vàng, tại nền cũ của cung Thúy Hoa thời Lý và điện Hàm Thuyên đời Trần).

Theo văn bia, chùa này xưa ở bãi Yên Hoa ngoài sông Hồng, gọi là chùa Khai Quốc hoặc An Quốc, dựng từ đời Lý Nam Đế (544-548), được xếp hạng thứ tư của nước Nam. Năm 1615 bãi sông bị lở, chùa mới dời về đây. Năm 1628 thời Lê, chùa được trùng tu và đổi tên là Trấn Quốc, đồng thời đắp con đường nối với đảo với đê Cổ Ngư (nay là đường Thanh Niên).

Năm 1639, Chúa Trịnh sửa lại, làm tam quan, xây hành lang hai bên, trồng sen quanh chùa và biến thành cung độc quyền của Trịnh Giang, Trịnh Sâm vui chơi.

Cuối Thế kỷ 18, chùa đổ nát, dân làng chữa lại, đắp tượng, đúc chuông làm từ năm 1831 đến 1815 mới xong. Kiến trúc độc đáo khác các chùa: trước là Bái đường, đến Tam Bảo sau mới là dãy hành lang nhập điện bao gác chuông.

Năm 1842, Thiệu Trị ra Bắc, đến thăm chùa và đổi tên là Tuấn Bắc, nhưng nhân dân chỉ quen gọi tên cũ cho tới ngày nay. Chùa còn 39 tượng Phật, 24 tượng tăng, đẹp nhất là tượng Thích Ca nhập Niết bàn bằng gỗ thếp vàng (Phật nằm).

Sau chùa có nhiều mộ tháp cổ từ đời Vĩnh Hựu và Cảnh Hưng (Thế kỷ 18). Trong các bia cổ, đáng lưu ý là bia dựng Dương Hòa thứ 5 (1639) do trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính soạn. Cửa chùa hiện nay có 3 chữ “Phương Tiện môn” và đôi câu đối chữ Nôm:

Vang tai xe ngựa qua đường tục
Mở mặt non sông đứng cửa thiền.

CHÙA KIM SƠN

Chùa thuộc trại Kim Mã trong vùng Thập tam trại, xưa ở phía Tây thành Thăng Long, nay nằm ở góc phố Kim Mã - Giang Văn Minh. Xưa, vùng này là một bãi chiến trong chiến dịch Đống Đa lịch sử năm 1789. Nhiều liệt sĩ Tây Sơn được táng ở đây, dân làng lập Am Vạn Lịch thờ cúng người đã mất. Sau dựng thêm chùa Tàu Mã (chuồng Ngựa) ở bên cạnh am. Cuối thế kỷ 19, có cuộc thu gom hài cốt quanh vùng đưa về một nơi, đồng thời đổi tên chùa Kim Sơn. Quy mô chùa như ngày nay là sau lần trùng tu năm 1932. Giữa là chùa, bên trái là đàn Vạn Linh, bên phải là điện mẫu. Bài văn tế chiến sĩ trong trận vong của chùa ngày 5 tháng giêng hàng năm có đoạn “Đống Đa quyết chiến, Long Đỗ xung phong, biết bao công liệt, trong lúc chiến tranh đem thân giúp nước, nổi tiếng anh hùng”. Chùa còn 3 tấm bia ghi chép lịch sử chùa đều tạc dựng thời Nguyễn (TK20).

Đình Đại Yên

Đình dựng ở đầu phía Tây trại Đại Bi tức Đại Yên bây giờ, cũng là đất thuộc Thập tam trại. Thần tích soạn năm Hồng Phúc thứ nhất (1572) cho biết:

Nàng Ngọc Hoa là con ông đồ Huấn. Ông quê gốc ở Thanh Hóa ra Thăng Long dạy học lấy mẹ nàng là người trại Đại Bi. Đời Long Phù nhà Lý; năm thứ tư (1104) có giặc Ma Na, nàng Hoa mới 9 tuổi cũng xin ra trận, đóng giả làm cô gái bán hàng vào trại giặc dò la, báo tin địch cho quân ta đánh thắng. Trở về, nàng Ngọc Hoa được vua trọng thưởng, nàng xin qua nhà thăm mẹ và đột ngột qua đời, vua Lý Nhân Tông thương tiếc phong là Dung Hoa công chúa và cho dân Đại Bi lập đình thờ. Mộ nàng Ngọc Hoa tương truyền nay vẫn còn ở sau đình.
 

CHÙA QUÁN SỨ

Chùa ở thôn An Tập, huyện Thọ Xương xưa, nay là số 73 phố Quán Sứ. Chùa có vào khoảng thế kỷ 17, vốn là ngôi chùa nhỏ nằm phụ vào Quán Sứ – thành lập từ thế kỷ 15, đầu nhà Lê để làm nơi đón tiếp các sứ thần ngoại quốc đến giao thiệp với triều đình và trú lại Thăng Long. Năm 1934, Phật giáo Bắc Kỳ đóng Hội quán. Tới năm 1942, hội phật Giáo Việt Nam ra đời lấy chùa Quán Sứ làm trụ sở trung ương, cho nên đã xây dựng lại khang trang và có tính hiện đại như ngày nay. Chùa có bia tạc năm 1842 do Lê Duy Trung soạn có đoạn “Tiền đường thờ Phật, hậu đường thờ Lý Quốc Sư". Đầu đời Gia Long, Thăng Long đổi ra Bắc Thành, chia đặt lại các đồn quân. Chùa ở giáp đồn Hậu Quân.

CHÙA BÀ ĐÁ

Chùa hiện nay ở số 3 phố Nhà Thờ, trên đất của làng Báo Thiên Tự Tháp cũ. Tục truyền, đời Lê Thánh Tông, trong khi đào đất đắp thành Thăng Long, một người dân làng này tìm thấy một pho tượng đàn bà bằng đá, cho là thánh mẫu và lập đền thờ. Thời Pháp thuộc, tượng bị mất và đền bị cháy. Đền được làm lại và chuyển thành chùa và tạc một pho tượng Phật Thích Ca bằng đá thay thế tượng Bà Đá cũa, chùa mang tên mới là Linh Quang Tự. Bởi vậy không có vẻ cổ kính, chỉ còn một số di vật như hai cái chuông đúc năm 1873 và năm 1881, một khánh đồng đúc năm 1842 đều thuộc thời Nguyễn.

Ngày 05/01 năm 1946, Bác Hồ có đến thăm chùa Bà Đá và nói chuyện với các thượng tọa, tăng ni, phật tử. Người căn dặn “Việc Phât không xa rời việc thế gian, phải tham gia vào các công việc cách mạng, cứu đói, cứu dốt".

Chùa Bà Đá vốn là trường sở của phái Lâm Tế trong đạo Phật. Nay chùa là trụ sở chính Thành hội phật giáo Hà Nội.

CHÙA LÁNG

Chùa Láng, tên chữ là Chiều Thiền Tự, xây dựng từ thế kỷ 12, đời Lý Thần Tông, ở làng Yên Lãng (Láng) bên bờ sông Tô Lịch, trước thuộc huyện Thanh Trì, sau thuộc huyện Từ Liêm nay là phường Láng Thượng, quận Đống Đa.

Chùa làm trên một khu đất rộng, cây cối um tùm, xưa được coi là “đệ nhất tùng lâm” của Thăng Long (rừng thông đẹp nhất). Đây là nơi tu hành của Từ Đạo Hạnh - Nhà sư nổi tiếng thời Lý. Chùa lập ngay trên nền nhà cũ của cha mẹ ông, tục truyền khi Từ Đạo Hạnh đắc đạo, hóa kiếp ở Chùa Thầy, đầu thai làm con trai Sùng Hiền Hẫu, em vua Lý Nhân Tông. Nhà vua không có con nên lập cháu, con người em làm thái tử và trở thành vua Lý Thần Tông, kiếp sau của Từ Đạo Hạnh.

Trong chùa có nhiều đồ thờ cổ, nhiều tượng Phật, tượng Lý Thần Tông. Đặc biệt pho tượng Từ Đạo Hạnh đan bằng mây phủ sơn bên ngoài, bia đá còn lại tạc năm 1656. Trước đây, chùa còn có cuốn kinh bằng đồng lá của vua Lý thường dùng để tụng niệm. Nay cuốn sách đó đã bị thất lạc.

Hội Láng được tổ chức hàng năm vào ngày 07 tháng 3 âm lịch, trước đây có tục rước kiệu lội qua sông Tô lên làng Dịch Vọng Tiền để thăm mẹ được thờ ở chùa Hoa Lăng.

CHÙA KIM LIÊN

Chùa Kim Liên nằm giữa đê Yên Phụ và Hồ Tây, thuộc thôn Nghi Tàm, xã Quảng An, huyện Từ Liêm, nay là phường Quảng An quận Tây Hồ, gần khách sạn Thắng Lợi. Trên tam quan chùa có đề ba chữ to rất đẹp “Kim Liên Tự” có nghĩa là chùa sen vàng.

Theo truyền thuyết, chùa vốn là Đại Bi tự, xây dựng năm 1639 trên nền cũ của cung Từ Hoa, nơi con gái vua Lý Thần Tông ở cùng cung nữ trông dâu nuôi tằm đầu thế kỳ 12. Nơi đây sau thành trại tằm nên có tên là Nghi Tàm. Chùa còn có thời kỳ gọi là Đống Long. Năm 1771, thời Lê, chúa Trịnh Sâm sai quan quân dỡ chùa Bảo Lâm ở phía Tây Thăng Long đem về tu sửa thêm vào chùa đặt tên mới là Kim Liên. Năm Quang Trung thứ 5 (1792) chùa được tu bổ lại và có dáng vóc như ngày nay. Chùa kiến trúc theo kiểu chức tam quan, quy chế rất cổ. Bên ngoài là tam quan, một công trình kiến trúc có giá trị. Nếp chùa thứ nhất và thứ nhì trông về hướng tây, riêng nếp thứ ba lại áp lưng vào nếp thứ nhì, quay mặt về hướng đông. Ba nếp mái kéo song song bố cục kiểu “Trùng thiềm điệp ốc”.

Chùa có nhiều mái đao cong đẹp, nhiều núi giả, cây chen lá, lá chen hoa tạo nên phong cảnh tao nhã, ngoạn mục. Trong các pho tượng chạm trổ tinh vi có một pho đứng đội mũ miện, cầm hốt, mặc áo cổ tràng, râu mày như vẽ, chân không mang giày. Có người cho là tượng Trịnh Giang. Đáng chú ý nhất là tượng Quan âm Nam Hải 42 tay, các bàn tay xếp so le rất tinh xảo. Tượng cao 1,2m đặt trên tòa sen gỗ hình lục lăng. Lại có cả tượng Tôn Ngộ Không gỗ phủ sơn cao 1,1m khá sinh động. Nghệ thuật điêu khắc ở chùa Kim Liên mang tính hỗn hợp thần phật, mang dấu ấn của nhiều thế kỷ từ 16 đến 19. Bức hoành “Hoằng Uốn” (đạo lý sâu rộng) làm năm 1870.

Kiểu kiến trúc Kim Liên 2 năm sau được áp dụng thành công hơn ở chùa Tây Phương, Thạch Thất Hà Tây (1794).

CHÙA BỒ ĐỀ

Chùa ở thôn Phú Viên, xã Bồ Đề, huyện Gia Lâm, cách bờ bắc cầu Chương Dương 500m về phía Nam, nay thuộc quận Long Biên. Tương truyền chùa xây trên đất dinh Bồ Đề của Lê Lợi khi bao vây thành Đông Quan năm 1427. Sử còn ghi: “Vua làm lầu nhiều tầng ở Dinh Bồ Đề trên bờ sông Lô, cao bằng tháp Bảo Thiên, hàng ngày ngự trên lầu quan sát vào trong thành xem giặc làm gì”… Tên dinh Bồ Đề là do lúc ấy ở giữa sân doanh trại có 2 cây bồ đề.

Chùa  có tên chữ là Thiên Sơn. Tấm bia cổ dựng năm Hoằng Định thứ 15 (1614) đời Lê Kính Tông có chép lại việc dựng lại chùa và ghi rõ “đại công đức Bồ Đề “ của vua Lê Thái Tổ. Chùa chỉ còn tòa thượng 5 gian xây trên nền cao, dáng bề thế, cổ kính.

CHÙA BỘC

Còn có tên là chùa Sùng Phúc, ở cách Gò Đống Đa vài trăm mét. Chùa được xây dựng từ thời Hậu Lê (1676). Sau trận Đống Đa, chùa bị cháy. Năm 1792, thời Quang Trung chùa được trùng tu lại trên nền cũ làm nơi quy y cho vong hồn quân Thanh.

Đống Đa ghi để lại đây
Bên kia Thanh Miếu, bên này Bộc Am

Trong khi chùa Bộc có pho tượng Đức Ông đặt dưới bức hoành mang 4 chữ “Oai phong lẫm liệt”. Sau bệ ngồi của pho tượng có dòng chữ khắc “Bính Ngọ tạo Quang Trung tượng” và đôi câu đối có thể hiểu nghĩa bóng ca ngợi công khai vua Quang Trung:

Động lý vô trần, đại địa sơn hà lưu đống vũ
Quang Trung hóa Phật, tiểu nhiên thế giới chuyển phong vân

nghĩa là:

Cửa đông không bụi trần, sông núi còn lưu rường cột
Trong sáng hóa nên Phật, cõi đời chuyển nổi gió mây.

Đây chính là pho tượng người anh hùng áo vải Tây Sơn mà nhân dân đã tưởng nhớ, bí mật dựng năm 1846 để thờ, bất chấp nhà Nguyễn phản động đang tìm mọi cách xóa bỏ dấu vết chiến thắng và công lao vẻ vang của Quang Trung Nguyễn Huệ. Đáng quý là trong chùa còn một tấm bia đã tạc năm Quang Trung thứ tư (Nhâm Tý – 1792) ghi lại việc chùa bị cháy và dựng lại sau trận Đống Đa.

Chung quanh chùa Bộc còn có các gò Đống Thiêng, Đầu Lâu, Trung Liệt, núi ốc, núi Cây Cờ, chùa Đông Quang… có liên quan đến chiến thắng lịch sử Đống Đa.