Sáo làm bằng đất sét thổi nghe réo rắt, du dương, trầm bổng. Người H’re ở huyện miền núi Sơn Hà gọi là sáo tà vố. Đó là tiếng lòng của dân tộc H’re, bởi thông qua tiếng sáo người thổi mở lòng mình với mọi người, nhất là những đôi trai gái yêu nhau...




 
Chăn trâu thổi sáo tà vố - Ảnh: Võ Quý Cầu

Trên con đường đèo dốc liên huyện miền núi Sơn Hà - Sơn Tây, đến cách UBND xã Sơn Thượng (huyện Sơn Hà) chừng 100m, theo con đường đất rẽ về phía tây nam, đi thêm chừng 100m là đến thôn Tà Pa, nơi mà đồng bào dân tộc H’re chuyên làm và thổi sáo tà vố. Chúng tôi tìm đến nhà nghệ sĩ dân gian Đinh Ngọc Su (tên khai sinh là Đinh Văn Đồng) - người biết làm và sử dụng thuần thục nhiều loại nhạc cụ của dân tộc H’re.

Ông Su cho biết: "Từ xa xưa, đồng bào dân tộc H’re đã biết sử dụng các loại vật liệu của đại ngàn như ống lồ ô, trái bầu, dây rừng, lá rừng để làm các loại nhạc cụ như đàn tàlía, K’râu, B’rooc và dân tộc H’re cũng có nhiều làn điệu dân ca khá độc đáo như điệu vadhô con (hát ru em), ca lêu (hát giao duyên), T’jeo (hát lúc tang lễ), đặt biệt là tà vố (hay còn gọi là sáo đất) làm bằng đất sét.

Ông Su từ nhỏ đã được nghe tiếng sáo đất rồi lớn lên một chút đã biết làm sáo. Ông nhớ như in: mỗi buổi sáng khi cánh đồng Hà Nang còn mờ sương, lũ trẻ như ông đã dùng sáo đất thổi bài K’reo oh Jăh (gọi bạn) với lời hát: Sớm nay em chăn trâu ở đồng nào nói để anh biết với, anh em mình cùng đi chăn trâu.

Nghe vậy là lũ trẻ mở cổng chuồng, dắt trâu ra đồng. Vào mùa gặt, tiếng sáo tà vố được thổi sớm hơn để gọi nhau ra đồng gặt lúa.

 
Nghệ sĩ dân gian Đinh Ngọc Su bày cho lũ trẻ làm sáo tà vố - Ảnh: Võ Quý Cầu

Muốn làm sáo tà vố, phải chọn nơi có đất sét dẻo quánh không pha sỏi (tiếng H’re gọi là nẻ tà lầy) đem về nhồi chừng 15 phút rồi nắn thành hình khối tròn đầu to đầu nhỏ. Sau đó, dùng thanh lồ ô cắt dọc khối đất khoét rỗng ruột rồi ghép lại cho liền khối. Khoảng ghép giữa hai mảnh của một đầu sẽ tạo ra khe hở để thổi và đục thêm năm lỗ ở phía trên thân để khi thổi tiếng sẽ được cộng hưởng.

Theo nhạc sĩ Thế Truyền - nguyên chuyên viên Sở Văn hóa thông tin Quảng Ngãi từng bỏ nhiều năm để nghiên cứu âm nhạc của các dân tộc thiểu số thì: "Dựa theo chất liệu và hình dáng, sáo tà vố giống với huân - một nhạc cụ có mặt trong biên chế dàn nhạc huyền của cung đình thịnh hành vào thời nhà Lê (thế kỷ XV) mà trong Đại Việt sử ký toàn thư của Lê Văn Hưu hay trong sách Nhạc khí truyền thống Việt Nam (do Nhà xuất bản Thế Giới - Hà Nội 1994) mô tả. Tuy vậy, nhạc cụ huân có đến sáu lỗ và phải nung qua lửa, còn sáo tà vố chỉ có năm lỗ và chẳng phải nung gì cả.

 
Trẻ em xã Sơn Thượng thổi sáo tà vố - Ảnh: Võ Quý Cầu

Ông Su đã mê tiếng sáo đất từ nhỏ rồi lớn lên tham gia bộ đội chống Mỹ. Sau hòa bình về công tác mặt trận ở địa phương, thấy lũ làng ngày càng quên tiếng sáo đất cùng các làn điệu dân ca của dân tộc mình nên ông đã lo ngại.

Cũng từ đó, ông làm sáo đất thổi cho trẻ con nghe. Thấy bọn trẻ thích, ông phấn khởi chỉ bày cho chúng. Bọn trẻ mang sáo tà vố đến lớp thổi, và điều mà ông không ngờ là khi nghe tiếng sáo có làn, có điệu, các thầy cô giáo ở xã Sơn Thượng liền báo với Phòng Văn hóa thông tin Sơn Hà. Sau đó, Phòng Văn hóa thông tin Sơn Hà liền báo với ngành chức năng tiến hành tìm hiểu, nghiên cứu...

 
Sáo tà vố - Ảnh Võ Quý Cầu

Sau thời gian bỏ công nghiên cứu, tìm hiểu, Sở Văn hóa thông tin đã đề nghị địa phương có kế hoạch bảo tồn các làn điệu dân ca, các nhạc cụ dân tộc và nhất là sáo tà vố. Còn về ông Đinh Ngọc Su, Sở Văn hóa thông tin đã lập hồ sơ gửi lên cấp trên. Đến tháng 7-2007, Hội Văn nghệ dân gian VN công nhận ông Đinh Ngọc Su là nghệ sĩ dân gian.

Sáo tà vố bây giờ không còn lo thất truyền vì thông qua các kỳ hội diễn văn nghệ các dân tộc của tỉnh và các tỉnh miền Trung - Tây nguyên đều được biểu diễn. Riêng ở Trường THCS Sơn Thượng, có hàng trăm học sinh đã được ông Su bày cho cách làm và thổi.

Vào những buổi chiều khi mặt trời sắp lặn sau đỉnh núi xa, trên cánh đồng vừa mới gặt còn thơm mùi rạ mới, hay trong những đêm trăng vằng vặc khắp núi rừng vùng cao, nghe tiếng sáo tà vố thổi du dương, réo rắt, càng lắng nghe càng cảm thấy không gian như ngưng đọng, yên bình.

Pham Thu (Theo Tuổi Trẻ)