Một trong những ý nguyện sau cùng của ba tôi trong lúc hấp hối là hãy để vào quan tài của ông ba tấm là chầm. Những người trẻ tuổi nghe thấy làm lạ. Nhưng đó không phải là điều lạ của tôi. Tôi hiểu nỗi day dứt của ba.
Không có thứ cây nào gần gũi đến cảm động với
đời sống người nông dân nghèo như cây dừa nước
Ông suốt đời sống nghèo khó giữa ruộng đồng. Cây dừa nước đỡ đần, che nắng che mưa cho ông suốt một kiếp đời cơ cực.... Thế cho nên ông quý nó, ông muốn hòa nhập với đất đai cùng nó, theo tập quán tẩm liệm của nông dân Nam Bộ thuở trước.
Tuổi thơ tôi gắn với không gian chan hòa cái màu xanh đến huyền hoặc của lá dừa nước. Làng tôi nằm dọc triền sông Bạc Liêu, mà sông Bạc Liêu thuở ấy là đôi bờ mọc kín hai hàng dừa nước giăng giăng, ngó đến ngút tầm mắt. Còn sau hậu làng nơi có kênh rạch, biền trãng... là nơi đó lá dừa nước mọc đầy. Mà nào chỉ có ở quê tôi, cả vùng đồng bằng, tính từ đồng bằng đổ xuống mũi Cà Mau dừa nước mọc rậm rịt bất kể khí hậu nóng lạnh, bất kể nước ngọt hay nước lợ... Các loài cây khác thì tàn héo có mùa còn dừa nước thì sung mãn quanh năm và chúng dường như không có tuổi. Bắt đầu là một bộ chân (còn gọi là bụp dừa) đen huyền vững chãi, sau đó là những tàu lá vươn lên lắt lay trong gió sớm, dịu dàng như những nàng thôn nữ.
Người ta nói, biểu trưng của làng quê Việt Nam là lũy tre làng. Nhưng hình ảnh đó rất nhạt nhòa đối với người “Miệt Hậu Giang”, làng quê họ được phác họa bằng mấy nét chấm phá : Một rặng dừa nước ven sông, một dáng nhỏ chèo xuồng, vài mái lá đìu hiu khói lam chiều bảng lảng... Hình ảnh đó đã làm nên quê hương miền Tây, ghi đậm trong tâm trí mà dù ta có đi năm non bảy núi cũng đau đáu ngóng về. Chính lá dừa nước đã tạo ra cái phối cảnh rất đặc biệt ấy, làm nên một diện mạo riêng của làng quê Nam Bộ.
Sự hữu dụng của dừa nước cứ len lỏi vào tận ngõ ngách trong đời sống nông dân. Ở quê tôi con nít sáu - bảy tuổi đã biết dùng lá dừa nước thắt giỏ xách. Cái giỏ mộc mạc ấy thật là tiện dụng, người ta xách trái cây đi đám giỗ, bà già đựng trầu cau, còn lũ trẻ chúng tôi thì xách cơm đi ăn khi giữ trâu. Cơm mà đựng trong chiếc giỏ xách ấy thì mùi thơm thật lạ. Cây dừa nước cũng được khai thác để làm dụng cụ đánh bắt tôm cá như : “Chiếc lọp, cái “sà vi”... và nó tham gia cả trong văn hóa ẩm thực. Có lẽ dân miền Tây không ai không biết đến chiếc bánh lá dừa, bánh lá..., lũ trẻ chúng tôi ngồi trố mắt quanh nồi bánh đang hấp của má tôi. Chiếc bánh lá được làm bằng cách dùng bột gạo nắn mỏng đính trên chiếc lá dừa nước. Sau đó đem hấp chín rồi gỡ ra cho vào đĩa, chan nước cốt dừa, nước mắm chua, một ít gỏi dưa leo... Vậy đó mà chúng tôi ăn đến vã mồ hôi. Cái mùi lá dừa nước quyện đặc trong vị ngọt của bột gạo, vị béo của nước cốt dừa... tạo ra cái hương vị cứ đeo bám theo tôi đã hơn nửa đời người. Lớn lên có một chút danh vị với đời, được ngồi trước những bữa tiệc đầy cao lương mỹ vị, vậy mà khi ăn rồi thì tâm thức xô đi, nó chỉ lưu giữ hoài món ăn ngày cũ.
Quan tài của người giàu thành thị thì được tẩm liệm bằng bông gòn, bằng trà, còn ở nông thôn nghèo thì người ta tẩm liệm bằng lá dừa nước. Đây là tập quán có rất lâu đời ở Tây sông Hậu. Thế mới nói không có thứ cây nào mà gần gũi đến cảm động đối với đời sống nông dân nghèo như cây dừa nước. Nó đỡ đần, che mát cho họ suốt một đời người và khi người nhắm mắt xuôi tay thì nó lại đi theo để hóa thành đất đai cùng người.
Cho đến cuối thế kỷ 20 Đồng bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL) vẫn còn 50-60% nông dân sử dụng lá dừa nước làm nhà ở. Ở các tỉnh Cà Mau, Bạc Liêu, Sóc Trăng... vẫn còn một lực lượng nông dân rất lớn sống từ nguồn kinh tế dừa nước. Một bận tôi vào ấp Xóm Lá thuộc xã Thuận Hòa, thị xã Bạc Liêu, dân ở đây có hai nguồn thu chủ yếu là ruộng và lá dừa nước. Mỗi gia đình có từ một đến hai công lá. Cánh đàn ông sau vụ gặt khoảng tháng 9, tháng 10 âm lịch là bước vào vụ đốn lá. Đốn hết lá nhà thì đốn lá mướn. Mỗi thiên lá (1000 tàu) giá thuê đốn 180.000 đồng. Nghe nói tôi hoảng hồn, một tàu lá nặng bốn - năm kg, một thiên lá qui ra nặng bằng bốn - năm tấn, đường vận chuyển thì lầy lội lại thêm kiến vàng, ong đốt. Kéo lá xa hàng công đất rồi còn phải xé làm đôi và đem sắp phơi cho gọn ghẽ. Ba lao động làm cật lực mới mong giải quyết nổi một thiên lá, vậy mà được chia chỉ hơn 40.000 đồng một người.
Còn cánh đàn bà con nít thì bỏ công làm lời chầm lá “chầm đốp” bán hoặc chẻ lạt dừa, lạt ma. Tính ra lãi hơn để bán lá lợp nhà 30 - 40%.
Dân ở đây tính cho tôi nghe : Lá dừa nước khai thác mỗi năm hai vụ. Lần thứ nhất vào vụ đông xuân, lần hai vào tháng 3, tháng 4 âm lịch. Vị chi mỗi công lá thu được bốn thiên. Thời giá hiện nay bán tại chỗ là 900 ngàn đồng một thiên. Thu nhập một công lá tính ra gấp đôi với trồng lúa mà chẳng cần chăm sóc, đầu tư.
Mặc cho các hàng hóa khác người ta tranh mua, tranh bán, biến động từng ngày, còn thị trường lá dừa nước lại hiền lành đến dễ thương, không có “cá lớn nuốt cá bé”. Giá cả nằm tại chỗ đã năm - mười năm nay. Ghe thương hồ từ xa đến lấy hàng giá 900 ngàn đồng một thiên rồi chở đi bán cho vựa 950.000 đồng. Vựa lại bán cho người tiêu dùng 1.000.000 đồng. Có lẽ vì giá cả so với giá trị sử dụng đã làm cho người tiêu dùng ít bận tâm. Mua một thiên lá là đủ dựng vách, lợp nhà...cho một căn nhà rộng sáu mươi mét vuông. Rồi ở đến năm - bảy năm sau mới lại thay lá mới.
Có lẽ tính từ góc độ có ích cho nhà nông nghèo thì khó có loại cây nào sánh kịp lá dừa nước. Từ gốc đến ngọn chỗ nào nông dân cũng sử dụng được cả. Sản phẩm được chế tác từ cây dừa nước ở Nam Bộ là vô cùng phong phú. Có một nghiên cứu cho biết rằng khi đào bới các di chỉ văn hóa Óc Eo, cụ thể là khi phát hiện một thương cảng sầm uất của vương triều Phù Nam tại chân núi Ba Thê người ta đã thấy rằng cách đây 1.000 năm lá dừa nước đã được sử dụng làm nhà ở và một số vật dụng trong gia đình. Còn Trịnh Hoài Đức trong : “Gia Định thành thông chí” thì cho biết rằng khi chiếm lĩnh Nam Bộ các Chúa Nguyễn đã có chính sách hẳn hoi về cây dừa nước và gọi nó là Giá Diệp Thổ. Nhắc thế để thấy rằng việc chế tác các sản phẩm từ nguyên liệu lá dừa nước đã có quá trình hàng ngàn năm rồi.
Ngày nay diện tích dừa nước cứ thu hẹp dần, các sản phẩm công nghiệp tiên tiến đã loại bỏ dần những gia dụng được chế tác từ cây dừa nước. Nó đẩy vị trí của cây dừa nước rớt xuống đồng điệu với con trâu trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Âu đó cũng là một qui luật tất yếu của sự phát triển. Chỉ có điều những người bước ra, lớn lên từ văn hóa lá dừa nước thì ngậm ngùi lắm. Mà nào chỉ có những người già, mỗi lần tôi về quê, chiều chiều ra ngồi nhìn qua rặng lá dừa nước ven sông thì thấy thấp thoáng cuộc đời lam lũ của má tôi trong căn nhà lá ngày cũ, thấy tuổi thơ nhọc nhằn của mình...rồi ứa nước mắt, nhận ra cái nghĩa lớn lao của cây dừa nước.
Phan Trung Nghĩa - Bao Dai Doan Ket
