Mãi đến đầu thế kỷ này, những hang chim yến tự nhiên cùng nghệ thuật khai thác sản vật cực quý hiếm mang tên yến sào trên hòn đảo nhỏ Cù Lao Chàm ven bờ biển Đông thuộc TP.Hội An vẫn là điều bí mật.
Cho đến gần đây, sự "bùng nổ du lịch" ở di sản văn hóa thế giới khu đô thị cổ Hội An chẳng khác nào câu thần chú "Vừng ơi..." đã mở cánh cửa các hang động để đón một lượng du khách hạn chế được đưa bằng du thuyền vào tìm hiểu bí mật về loại "vàng trắng" này.
Từ đô thị cổ Hội An, chỉ cần một tiếng rưỡi đồng hồ bềnh bồng vượt 18km đường biển bằng thuyền cao tốc du lịch, hòn đảo xinh đẹp Cù Lao Chàm (xã đảo Tân Hiệp) hiện ra trước mắt. Xã đảo này bao gồm quần thể 8 đảo lớn nhỏ, có tổng diện tích chỉ gần 16km2 với khoảng 3.000 cư dân sinh sống chủ yếu bằng nghề biển tại bãi Hương và bãi Làng.
Nơi đây là khu bảo tồn biển với nhiều giá trị đa dạng sinh học biển, và nhiều di chỉ, di tích lịch sử, văn hoá có niên đại từ vài ngàn năm đến vài trăm năm đã được công nhận Di tích Quốc gia, trong đó có miếu thờ tổ nghề yến xây dựng năm 1843 tại bãi Hương. Đây cũng là miếu tổ nghề yến của cả 3 tỉnh có loài chim quý này xưa kia là Quảng Nam, Bình Định, và Khánh Hòa.
"Vàng trắng" trong hang động
Con tàu vòng qua phía đông đảo hòn Lao, sóng đánh dữ dội vào từng vách đá. Những đàn yến nhỏ nhắn bay ra tới tấp từ cửa hang vách cao cũng tầm 50m. Yến có vóc dáng chỉ bằng chim sẻ, đuôi ngắn chẻ đôi, cánh dài từ 115-125mm. Chúng đi ăn từng đàn, vừa bay vừa đớp mồi là các loại côn trùng trong không khí suốt 12-18 giờ với đường bay dằng dặc hàng trăm kilômét.
"Nàng yến"
Truyền thuyết Cù Lao Chàm kể loài chim này hóa thân từ nàng Yến, một cô gái làng biển sống với cha mẹ già. Trong một cơn hồng thủy cuốn trôi làng mạc, chỉ gia đình nàng sống sót trôi dạt vào đảo nhỏ, cha mẹ nàng đều ngất đi vì đói khát, kiệt sức. Để cứu cha mẹ, nàng lê đi khắp đảo tìm thức ăn, nước uống nhưng chỉ gặp toàn đá.
Rốt cuộc, nàng chỉ tìm thấy một lát khoai khô nhỏ nằm mắc kẹt trong khe đá, bèn đem về mớm cho cha mẹ, cùng với cả nước bọt của nàng. Cứu được cha mẹ thì nàng chết. Ba năm sau trên đảo xuất hiện một loài chim nhỏ cứ quanh quẩn trên mộ nàng, đó là loài chim yến.
Thăm hang yến trên Cù lao Chàm
Giờ đây, trong gió cả quanh năm lướt qua vách những khe đá nứt thẳng đứng, địa hình hiểm trở, ngập nước biển ở các hang Tò Vò, hang Cả, hòn Tai, loài chim yến làm tổ và đẻ trứng từ tháng 11 đến tháng 3 âm lịch. Tổ yến (yến sào) được làm nên chính từ nước bọt tiết ra của loài chim này.
Hằng năm, từ cuối tháng 11 âm lịch, loài yến Cù Lao Chàm bắt đầu nhả nước bọt thành kéo thành những sợi nhỏ như những dãi trắng bám vào vách đá cheo leo của hang động. Gặp gió, các dãi trắng mờ ban đầu chuyển màu đục dần rồi quánh lại cuộn lại thành hình vỏ sò, hình dạng giống chiếc tai nên còn gọi là tai yến.
Số lượng chim yến cư trú tại Cù Lao Chàm không thể xác định, chỉ biết hằng năm nó làm nên từ 1-1,5 tấn tổ yến - một sản vật cực kỳ quý hiếm và bổ dưỡng. Ngày xưa, trong các bữa tiệc cung đình, các món ăn bổ dưỡng của các bậc vương giả có yến sào là món ăn đầu bảng, vì thế mà người ta thường gọi những bữa tiệc xa xỉ là yến tiệc.
Gỡ tổ yến trong hang động
Ở các làng xã nước ta có tục mừng thọ những người cao tuổi và trở thành một nghi lễ mang tính thể chế quốc gia gọi là yến lão. Yến được ăn theo hai cách, chưng cách thủy với đường phèn gọi là yến ngọt, hấp cách thủy với nước hầm gà tơ gọi là yến mặn. Muốn ăn yến sào chế biến sẵn phải tìm đến các nhà hàng cao cấp ở Hồng Kông, Đài Bắc hoặc Singapore... với giá ít nhất cũng là 20USD cho một chén yến nhỏ.
Thế nên có một điều không khiến nhiều người ngạc nhiên: Cư dân Cù Lao Chàm và cả Hội An đang sở hữu nguồn lợi vô giá này nhưng có mấy ai được ăn, ngay cả trong cuốn sách "Văn hóa ẩm thực Hội An" xuất bản năm 2000 cũng chưa thấy nói đến món yến sào.
Phạm Thu (Theo Tuổi Trẻ)
