Đền thờ Hà Tôn Mục

Di tích thuộc xã Tùng Lộc, huyện Can Lộc thờ Đình Nguyên Tam giáp Tiến sỹ Hà Tôn Mục.

Hà Tôn Mục (1653- 1707) đỗ Tiến sĩ năm 1688, ông là một nhà ngoại giao lỗi lạc, nhờ tài đàm phán của mình đã giúp triều đình Lê -Trịnh tránh khỏi binh đao với quân nhà Thanh năm 1699.

Sau khi mất triều đình chuẩn y tặng: “Đặc tiến kim tử vinh lộc Đại phu công bộ Thượng thư Hoan lĩnh tứ. Đặt thuỵ là Mẫu đạt”.

Nhân dân và dòng họ lập đền thờ ông tại quê hương, nhà thờ ngoảnh mặt hướng Bắc, có kiến trúc theo kiểu chữ Nhị, gồm hai bộ phận chính là nhà Hạ điện và thượng điện ngoài ra còn có nhà bia và tắc môn.

( Sở Văn hoá - Thông tin )



Đền thờ Ngô Thị Ngọc Giao

Đền còn có tên gọi là đền Đồng Cần, một di tích có giá trị nghệ thuật và gía trị lịch sử cao. Theo truyền thuyết để lại, đền thờ Hoàng Hậu Ngô Thị Ngọc Giao - mẹ vua Lê Thánh Tông. Trong lần Vua ngự giá thân chinh đi dẹp giặc Chiêm Thành, bà cùng đi với Vua, khi thắng trận trở về bà đã mất và được chôn cất tại vùng Đồng Cần, sau đó cải táng về quê ở Thanh Hoá. Để tưởng nhớ công lao to lớn của bà nhân dân đã lập đền thờ tại Đồng Cần.

Đền được phân bố trên một vùng phong cảnh đẹp có diện tích dài 80m rộng 50m, kết cấu kiến trúc chữ Nhị, chất liệu bằng gỗ lim, mái lợp ngói mũi hài, nội thất chạm khắc những đề tài tứ linh, tứ quí quen thuộc. Các công trình gồm: Nhà hạ điện, thượng điện, bên trong đặt bàn thờ Hoàng hậu với những đồ thờ truyền thống.

( Sở Văn hoá - Thông tin )

Đền Quan Thánh - Võ Miếu.

Cuối đường Phan Đình Phùng về phía đông bắc khoảng 200m, trên địa phận phường Tân Giang, thị xã Hà Tĩnh, có một ngôi đền cổ kính, với ngôi thượng điện 8 mái, đường giải đỉnh với những đầu rồng cách điệu cao vút vượt lên cả không gian xung quanh, đó là đền Quan Thánh, còn gọi là Võ Miếu.

Võ Miếu ban đầu chỉ là ngôi nhà gỗ lợp tranh, đến năm 1898 mới được xây dựng lợp ngói, nhưng hơn 20 năm sau bị hư hỏng nặng. Đến năm 1922 (Khải định năm thứ 7) Võ Miếu được sửa chữa lại, bổ sung và mở rộng như ngày nay. Nguyên xưa Võ Miếu chỉ thờ có Quan Thánh, trong đó có thờ tượng quan Thánh lớn đặt ở giữa, hai bên là tượng Châu Bình và Châu Xương. Võ Miếu xây dựng quy mô lớn trên diện tích dài 70m, rộng 44m, cấu trúc theo kiểu chữ “ Môn”, với cổng Tam quan, hai toà nhà hạ và thượng điện, quay hướng Nam. Các bộ phận nội ngoại thất liên hoàn chặt chẽ, đăng đối và hài hoà.

So với nhiều di tích trên địa bàn Hà Tĩnh, cổng Tam quan Võ Miếu có quy mô và kiến trúc đẹp với chất liệu gạch đá vôi vữa người thợ ở đây đã biết vận dụng không gian ba chiều vừa tách bạch vừa liên hoàn và trang nghiêm. Hai bên cổng có hai cột nanh to lớn trên đỉnh có đắp hai con nghê đang chầu. Cổng có 3 cửa ra vào phía trên được trang trí mặt hổ phù, chim phượng cuốn thư phía dưới có đề 3 chữ “Quan Thánh từ” và đôi câu đối:

“Đức quảng vận thánh thần văn võ
Khí lưu hình hà nhạc nhật tinh”

(Đức lớn của vua rộng xa đến thánh thần văn võ
Khí thiêng hiện hình ở sông núi trăng sao).

Nhà Hạ điện dài 10, 6 m và rộng 8, 7 m với 3 gian xây tường bao quanh. Cửa chính hình vòm cung trên có 3 chữ Hán “ Trạc quyết linh”. Hai cửa hai bên có cấu trúc giống nhau trên có hai chữ Hán “ Trung Can” và “ Nghĩa Khí”, nối tiếp giáp cổng giữa và 2 cửa hai bên trong đó đặt 2 pho tượng mà dân gian quen gọi là ông Thiện và ông Ác (khuyến thiện, trừ ác). Xung quanh có treo nhiều biển gỗ sơn son thiếp vàng khắc chữ Hán như: “ Tích chi quang”, “ Trung hữu thần võ” “ Thiên thu chính khí” ... hai bên trụ tường bao phía sau có treo đôi câu đối bằng chữ Hán làm năm 1935:

“Mã sử bút đoan tồn chính khí
Liên thành khổn ngoại tứ linh thanh”

(Chính khí còn ghi trong mã sử
Linh thanh mãi vọng chốn Liên Thành)

Nhà Thượng điện là một ngôi nhà chồng diêm 8 mái, gian giữa có một hương án sơn son trang trí đẹp trên đó bài trí các đồ thờ, tiếp đến là bệ long ngai đặt 4 pho tượng bằng gỗ sơn son đó là tượng Quan Công (chính giữa) xung quanh là tượng Châu Bình, Châu Xương và Trần Hưng Đạo .

( Sở Văn hoá - Thông tin )

Đình Hội Thống

Làng Hội Thống dựng ngôi đình gọi là đình Kiên Nghĩa cùng thời gian với đình Trung Nghĩa ở Tiên Điền, theo chữ khắc trong đình thì Đình Hội Thống làm từ năm Kỷ Hợi (1659) và hoàn thành năm Canh Tý (1660) do 8 chủ mành trong làng đóng góp 8 vì, còn lại do nhân dân đóng góp. Trong đình có tấm biển khắc 3 chữ vàng vua ban: Kiên Nghĩa xã. Đời Nguyễn đình Hội Thống được tiếp tục tu tạo càng đẹp đẽ hơn, trong đình còn có tấm biển khắc bốn chữ “ Thánh trạch quân ân” (Lộc thánh ơn vuaL) và đôi liễn “ Vạn cổ ân quang viễn.Thiên thu huệ trạch trường” (muôn thuở ơn sáng rọi. Nghìn thu huệ trạch ngờim).

Đình Kiên Nghĩa là niềm tự hào của người dân Hội Thống:

“ Vạn vật giai Nghi Xuân vũ trụ.
Cửa châu thử Hội thống châu xa”

(Muôn vật sắp bày xuân vũ trụ
Chín châu gân hội nhóm thuyền xe)

( Sở Văn hoá - Thông tin )

Nhà thờ Cao Thắng

Nhà thờ Cao Thắng nằm trên một ngọn đồi nhỏ thuộc xóm 6 xã Sơn Lễ, huyện Hương Sơn. Cao Thắng là một người tâm phúc của Phan Đình Phùng, một vị tướng trẻ tuổi, tài giỏi, gần 10 năm trời cùng với chủ tướng Phan Đình Phùng lãnh đạo cuộc khởi nghĩa Hương Khê chống thực dân Pháp xâm lược và tay sai vào những năm cuối thế kỷ XIX. Ông còn là người nghiên cứu và chế tạo loại súng trường theo kiểu 1874 của Pháp thời bấy giờ để đánh lại quân xâm lược Pháp. Sau khi ông mất bởi bàn tay của kẻ thù vào năm 1893, con cháu dòng họ Cao cùng nhân dân địa phương đã lập nhà thờ tại quê hương để thờ phụng và đời đời biết ơn vị anh hùng dân tộc.

Nhà thờ Cao Thắng nằm trong khu dân cư, mặt ngoảnh về hướng đông -nam, được xây dựng vào năm 1907, sau 14 năm ngày mất của ông. Nhà làm bằng gỗ lim, 3 gian 4 vì kèo kết cấu theo kiểu kẻ chuyền, mái lợp ngói vảy, 2 tường hồi xây tường bịt đốc, cửa ra vào làm theo kiểu pa nô hộp. Trước hiên nhà thờ có đôi câu đối bằng chữ Hán:

“Phúc địa ức niên bồi khí mạch
Lê đình vạn đại túc y quan”

Nội thất nhà thờ bài trí đơn giản gồm có long ngai, bài vị và giá gương được sơn son thếp vàng, các đồ thờ theo truyền thống.

( Sở Văn hoá Thông tin )

Nhà thờ Phan Đình Phùng

Nhà thờ Phan Đình Phùng thuộc làng Đông Thái xã Tùng Ảnh huyện Đức Thọ. Phan Đình Phùng là một nhân vật lịch sử tiêu biểu của dân tộc ta, ông sinh ngày 06/6/1847 ở làng Đông Thái trong một gia đình có truyền thống khoa bảng. Ông nổi tiếng từ nhỏ là người có chí khí và chăm học, năm 29 tuổi đỗ Cử nhân và 30 tuổi đỗ Tiến sĩ. Con đường làm quan của ông gặp nhiều chông gai trắc trở. Năm 1884 ông bị cách chức và đổi về quê. Năm 1885 hưởng ứng chiếu Cần vương, ông đã tham gia ngay từ đầu và trở thành lãnh tụ của phong trào kháng chiến chống thực dân Pháp trong hơn 10 năm trời (1885-1895), lấy khu căn cứ Vũ Quang làm đại bản doanh, làm thất điên bát đảo quân xâm lược và bè lũ tay sai. Ông mất vào ngày 28/12/1895 tại khu căn cứ Vũ Quang.

Sau khi ông mất, nhân dân địa phương đã lập nhà thờ để ghi nhớ công ơn của ông đối với đất nước và quê hương. Năm 1951, nhà thờ bị bom của thực dân Pháp ném trúng hư hỏng một phần không có điều kiện sữa chữa, cho nên dòng họ đã bán ngôi nhà thờ về xã Đức Long huyện Đức Thọ làm trụ sở của HTX. Khoảng năm 1990-1991, ngôi nhà này lại bị bán về làm nhà ở của hộ dân xã Đức Nhân. Sau nhiều năm tìm kiếm xác minh, ngành văn hoá thông tin Hà Tĩnh đã chuộc lại và đem về dựng lại trên nền nhà cũ để làm nơi thờ tự Phan Đình Phùng như vốn ban đầu của nó. Hiện nay nhà thờ có cấu trúc bao gồm hệ thống tường rào, cổng cột nanh và ngôi nhà thờ trong một khuôn viên rộng 500 m2, xung quanh là khu dân cư. Trên 2 cột nanh có khắc đôi câu đối bằng chữ Hán:

“Công tại chiến trường danh tại sử
Sinh nhi vi tướng tử vi thần”

Nhà thờ xây tường gạch 3 phía, phía trước lắp hệ thống cửa gỗ kiểu “thượng song hạ bản”, nhà làm bằng chất liệu gỗ lim và mít với 3 gian 4 vì kèo. Các đuôi xà ngang và đuôi kẻ đều chạm nổi các hoa văn trang trí hình đao bay, dây lá và biểu tượng bao kinh. Mái lợp ngói mũi hài. Trên bờ nóc đắp rồng chầu mặt nguyệt và hổ phù, các góc mái có gắn đao, guột hình rồng hài hoà với kiến trúc của ngôi nhà. Nội thất có đặt bàn thờ Phan Đình Phùng với di ảnh chân dung, giá ngai, lư hương đồng, bình hoa sứ và ống hương bằng gỗ.Trước bàn thờ có đặt giá cắm binh khí gồm 8 loại khác nhau. Toàn bộ nhà thờ được tôn tạo phục hồi vào năm 2004 vẫn giữ được tính nguyên gốc của nó ban đầu.

( Sở Văn hoá - Thông tin )

Nhà thờ Phan Kính

Nhà thờ Phan Kính, thuộc xã Song Lộc, huyện Can Lộc tỉnh Hà Tĩnh (trước đây là làng Lai Thạch, huyện La Sơn). Phan Kính sinh năm 1715 tại làng Lai Thạch một vùng quê đồng bằng trù phú, từ nhỏ ông nổi tiếng là người thông minh, năm 20 tuổi đậu Cử nhân, năm 28 tuổi đậu Tiến sĩ. Là một người học hành đỗ đạt cao, thanh liêm trung thực, kiêm tài văn võ, nội trị ngoại giao có nhiều đóng góp đối với đất nước vào những năm giữa thế kỷ XVIII. Với tài năng đức độ Phan Kính được bổ nhiệm làm nhiều chức tước khác nhau, năm 1748 ông cử đi làm Hiệp trấn Sơn Tây, nơi có cuộc khởi nghĩa của Nguyễn Danh Phương mấy năm trước mà triều đình bất lực chưa dẹp được. Chiến lược của Phan Kính là không nhằm tiêu diệt lực lượng mà tìm cách hoà hợp dàn xếp để làm yên dân và thoã mãn một phần nào nguyện vọng của quân khởi nghĩa. Đối với quân sỹ Nguyễn Danh Phương ông thuyết phục với thái độ thiện chí và quan điểm rõ ràng cho nên trấn Sơn Tây được thu phục và bình định nhanh gọn không hao tốn mũi tên hòn đạn. Sau đó ông được giao nhiều trọng trách, nhưng bất kỳ ở đâu và đảm trách nhiệm vụ gì Phan Kính cũng chỉ có quan điểm vì dân, vì nước nên ông đã được nhân dân ủng hộ. Đặc biệt thời kỳ ông làm Đốc đồng xứ Tuyên Quang nhờ ông mà tình hình biên giới được ổn định, chính vì uy tín của ông trong công việc mà vua nhà Thanh đã tặng Phan Kính danh hiệu: “ Lưỡng quốc Thám Hoa” và ban cho tấm áo gấm. Thấy ông ngày càng phát huy năng lực năm 1760 vua Lê giao thêm cho chức Tham mưu nhung vụ đạo Hưng Hoá, song tiếc thay vì làm việc quá sức lại ở nơi khí thiêng nước độc Phan Kính đã mất tại nhiệm sở năm Tân Tỵ (1761).

Sau khi ông mất triều đình ban cho ông thuỵ là Trung hiểnS, thăng Hữu thị lang bộ Hình tước Quý dương bá, nhân dân địa phương tôn thờ và vua Lê Hiển Tôn phong sắc làm Thành hoàng (hiệu Anh Nghị Đại vương), lập đền thờ ở làng Lai Thạch có ngựa đá, voi đá, sư tử đá, theo thể thức của một vương tướng. Theo gia phả của dòng họ Phan và nhân dân địa phương cho biết, ngày trước quần thể di tích này hết sức uy nghi, đồ sộ, song đáng tiếc hiện nay do thời gian, chiến tranh, con người vô thức đã tàn phá hoàn toàn ngôi đền thờ Thành hoàng Phan Kính và ngôi chùa xây dựng cùng thời. Di tích hiện còn là nhà thờ họ Phan, thờ Phan Kính với tấm bia đá lớn do chính Phan Kính soạn nội dung văn bia vào năm 1756.

Nhà thờ Phan Kính cũng như những nhà thờ khác trong vùng có cổng, sân và nhà thờ. Cổng là 2 cột nanh được xây dựng bằng đá vôi vữa, có đôi câu đối:

“Nhân di sự, quá tắc xu
Tiền Trà sơn, hậu Linh thuỷ”.

(Có việc thì vào, không việc đi qua
Trước núi Trà, sau sông Linh)

Sân nhà thờ Phan Kính hình chữ nhật, góc trái sân có nhà bia với kết cấu theo lối chồng diêm thượng thu hạ sách. Bia đặt trong nhà bia làm bằng chất liệu đá thanh có kích thước cao 1, 65m rộng 0,86m, dày 0, 18m được đặt trên bia đá hình chữ nhật. Nội dung bia nói về gia thế, cuộc đời của Phan Kính cũng như những câu răn dạy con cháu. Nhà thờ Phan Kính được làm theo lối nhà kẻ 3 gian bằng gỗ lim lợp ngói mũi, các vì kèo có chạm trỗ một số hoạ tiết mây lá, gian giữa có hương án bằng gỗ sơn son thếp vàng, lư hương 3 mâm gỗ tròn. Đặc biệt nơi tiếp giáp giữa gian trái gian phải và gian giữa có đặt 2 giá kiếm gồm hai siêu kiếm, hai thẻ gỗ được trang trí đầu rồng xung quanh, có ghi chữ Hán “ Thưởng tượng cần, chính phủ đường thưởng tổng đốc Vân Nam lưỡng viện”. Đây là phần thưởng mà thời gian Phan Kính đi kinh lý ở vùng biên giới và được triều Thanh ban thưởng.

( Sở Văn hoá - Thông tin )

Nhà thờ Bùi Dương Lịch

Nhà thờ Bùi Dương Lịch thuộc xã Tùng Ảnh, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh, tên cũ là làng Yên Hội, tổng Việt Yên, huyện La Sơn, phủ Đức Quang.

Bùi Dương Lịch sinh năm 1757 trong một gia đình Nho học nổi tiếng. Năm 17 tuổi Bùi Dương Lịch đậu Hương cống, sau đó ra Thăng Long dạy học và luỵên tập văn sách ở Quốc tử giám, năm 1786 ông được bổ làm Huấn đạo phủ Lý Nhân nhưng ông không nhận vì có tang cha. Lúc này phong trào Tây Sơn đã phát triển mạnh mẽ và kéo ra Thăng Long tiêu diệt chính quyền họ Trịnh, khi Tây Sơn rút về thì việc tranh chấp giữa 2 dòng họ Lê - Trịnh lại diễn ra quyết liệt, triều Lê xuống chiếu tìm người tài và Bùi Dương Lịch được Lê Chiêu Thống tin dùng cho làm Nội hàm viện cung phụng sứ ngoại lang. Tháng 7-1787 thi Hội ông đỗ Hội nguyên, rồi thi đình đỗ Đình Nguyên nhị giáp Tiến Sĩ (Hoàng giáp). Đường công danh chưa kịp bước thì ông đứng trước thử thách mới, Lê Chiêu Thống rước quân Thanh xâm lược nước ta, đã bị quân ta dưới sự chỉ huy của vua Quang Trung đánh cho đại bại. Tuy mang ơn tri ngộ của vua Lê nhưng cuối cùng Bùi Dương Lịch không theo mà về quê ở ẩn giấu tông tích, nhưng không giấu được danh. Triều Tây Sơn biết ông là người có tài năng mời ông ra cộng tác giúp đỡ, sau nhiều lần từ chối ông nhận làm việc ở Viện Sùng Chính, khi vua Quang Trung mất Viện Sùng chính ngưng hoạt động ông về quê dạy học. Vua Gia Long lên ngôi ông bị triệu ra làm quan với chức Đốc học Nghệ An từ 1805-1808 rồi ông cáo quan về quê dạy học và viết sách. Ông mất năm Mậu Tý (1828).

Xuất thân trong một gia đình nhà Nho chịu ơn sâu nặng của nhà Lê, nhưng Bùi Dương Lịch lại sống trong giai đoạn lịch sử đầy biến động. Cho nên hoàn cảnh buộc ông phải mang tiếng là kẻ “ thay thầy đổi chủ” như ông đã tâm sự sau này:

"Lê triều cử Tiến sĩ
Tây "ngụy" sĩ Hàn lâm
Bản triều vi Đốc học
Tứ hải công tri âm"

(Triều Lê đậu Tiến sĩ, thời "ngụy" Tây Sơn làm quan Hàn lâm, đến triều Nguyễn làm đốc học, bốn biển đều biết tiếng).

Nhà thờ Bùi Dương Lịch được xây dựng năm 1808, trong khu đất vườn của dòng họ, do những người học trò cũ ghi nhớ đến công ơn dạy dỗ của thầy, một nghĩa cử hết sức cao đẹp đáng trân trọng, là bằng chứng của đất hiếu học. Nhà thờ bao gồm nhà bái đường và thượng điện, được xây dựng theo kiểu chồng diêm, lợp ngói vảy, có diện tích 55,6m2, phía trên đỉnh mái đắp nổi bằng đá 2 con nghê chầu. Trước hiên nhà có 3 chữ "Lưỡng nguyên từ" (từ đường của 2 Hoàng giáp). Nhà Bái đường dài 5,5m, rộng 5,1m, xây kiểu một gian hai hồi, nền lát gạch Cẩm Trang, xung quanh có tường bao, các xà ngang và kẻ chuyền có chạm trổ hình chim, hoa, lá, cá, rồng, phượng. Nhà Thượng điện: Là gian thờ chính, cũng xây dựng giống nhà Bái đường, gồm một gian, hai hồi, chính giữa gian được bố trí bàn thờ lớn bằng gỗ và đền thờ ông.

Ngoài nhà thờ, khi ta đến còn gặp một tấm bia đá và văn bia Bùi Tồn Trai được làm từ năm 1866, tức 38 năm sau ngày mất của ông. Bia bằng chất liệu đá Thanh, cao 0,9m, rộng 0,65m, dày 0, 15m có trang trí hoa văn đẹp, đây là tấm bia do con rể ông là Nguỵ Thiện Phủ chế tác, công việc chưa xong thì ông qua đời, sau đó con trai ông là Bùi Thúc Kiên tiếp nối hoàn thành. Nhưng bài văn bia lại do Nguyễn Văn Siêu soạn giúp, bài văn gồm 500 chữ nhận xét cô đọng cuộc đời và sự nghiệp của Hoàng giáp Bùi Dương Lịch.

( Sở Văn hoá - Thông tin )

Miếu Biên Sơn

Miếu thuộc xóm Biên Sơn, thuộc xã Hồng Lộc, huyện Can Lộc. Theo truyền thuyết dân gian, ở làng Biên Sơn có một nữ tướng tên là Phan Thị Sơn, người con gái kiên trinh đã từng bôn ba khắp nơi, tham gia khởi nghĩa chống quân Minh, lập nhiều chiến công hiển hách. Để tỏ lòng biết ơn bà, nhân dân đã xây dựng nơi thờ phụng, gọi là Miếu Biên Sơn. Vua nhà Hậu Lê phong cho bà một đạo sắc: “ Thượng đẳng thần”, về sau vua Tự Đức lại phong cho bà một đạo sắc nữa: “Thượng thượng đẳng thần”.

Miếu được xây dựng từ thời nhà Lê, sau đó bị hư hỏng. Đến năm 1913 được tu sử lại toàn bộ. Miếu nhỏ, hình vuông, kiến trúc theo kiểu chồng diềm, 4 mái lợp ngói vảy. Đỉnh nóc có hình mặt trăng hai đầu thượng ốc có hai con rồng chầu lại. Hai cột xây phía trước có khắc nổi hai câu đối:

“Tướng nữ Thần uy giai phát tích
Biên Sơn linh ứng mạch tăng huy”
(Nữ tướng uy linh lập chiến công to lớn
Biên Sơn linh ứng mạch đất sáng tỏ thêm).

Trong thời kỳ cách mạng 1930-1931 và Xô viết Nghệ Tĩnh, tại miếu Biên Sơn các chiến sĩ cách mạng đã tổ chức nhiều cuộc hội họp để chỉ đạo phong trào cách mạng, đấu tranh với kẻ thù xâm lược và bè lũ tay sai.

( Sở Văn hoá - Thông tin )