Làng cổ Đường Lâm bây giờ là làng cổ của Hà Nội, góp nhịp vào hồn phách và những đường nét cổ kính của một Thủ đô nghìn năm tuổi. Đô thị hóa đã về đến các thôn làng, đô thị hóa cũng ngó vào ngôi làng Việt cổ thuộc hàng hiếm hoi này. 
Một góc Đường Lâm (ảnh sưu tầm)Mừng thì mừng đấy, vì làng cổ Đường Lâm được quan tâm bảo tồn, đầu tư tu sửa, chăm chút để mở mang, phục vụ du lịch… dân làng cũng “được nhờ”. Nhưng nỗi lo cánh cánh bên lòng cho ngôi làng cổ này thì cũng vẹn nguyên: Liệu “cốt cách” có còn khi bêtông hóa cứ nhấn nhá đi vào cổng làng, đường xóm, lối ngõ và các kiến trúc cổ?.
Đến làng cổ Đường Lâm, một đồng nghiệp của tôi nói rằng: “Phố hóa đã mấp mé đầu làng”. Có lẽ! Bởi cách đây hơn 2 năm (5/2006), Đường Lâm chính thức được công nhận là Di tích cấp quốc gia và ngôi làng bình yên dạo nào đã không còn lặng lẽ với những người dân quen với những bức tường đá ong. Làng ồn ào với những nguồn kinh phí lớn “đổ” về để bảo tồn, tôn tạo: Chùa Mía được đầu tư 3 tỷ đồng, đền Phùng Hưng, lăng Ngô Quyền được đầu tư 5 tỷ đồng để tu bổ, tôn tạo… Rồi dự án bảo tồn làng cổ Đường Lâm đến năm 2020 với tổng kinh phí đầu tư hơn 200 tỷ đồng. Đình Mông Phụ đã là hạng mục đầu tiên được tu bổ ngay sau khi được cấp bằng Di tích cấp quốc gia. Giờ cổng đình được quét vôi mới hơn, tường rào vẫn đá ong, lại có thêm cả khu vệ sinh “không cổ tí nào” ở phía sau… nhưng người làng bảo “Cứ thấy là lạ!”.
Trong số gần 1.000 ngôi nhà cổ tiêu biểu với vòm cổng và tường đá ong của làng, đã có những “địa chỉ” được chọn để bảo tồn thí điểm. Ấy là ngôi nhà hơn 100 năm tuổi của ông giáo Vĩnh ở thôn Mông Phụ. Ban Quản lý di tích làng đã quyết định đầu tư 200 triệu đồng để sửa lại ngôi nhà này và giờ đã là 4 tháng, vôi vữa, đất cát… vẫn bề bộn trong sân, còn thợ sửa chữa thì biệt tăm. Chủ nhà cũng không biết vì sao công trình bị đình lại, chỉ biết lấy bạt phủ lên nhà mình cho đỡ nắng mưa.
Nhưng ông biết rõ có một vài chi tiết đã thi công không đúng với nguyên bản. Ví như chân cột được thay đẽo gọt quá cẩu thả, miếng vá cột nhà lẽ ra phải là hình con én với chiếc thắt đuôi gọn nhỏ chỉ rộng 1 cm thì làm thành hình chữ M thô nhám… Rồi nhà bà Ấm ở thôn Đông Sàng cũng chung cảnh bảo tồn “dở chừng”. Ngôi nhà mới lợp xong phần mái, còn 3 bộ cửa bức bàn. Nhưng toang hoang nhà không cửa đến nửa năm không yên tâm, gia đình đành lắp tạm mấy vuông cửa sắt. Thế là ngẫu nhiên thành chắp vá, dở cũ dở mới, nhà cổ không còn là cổ khi có thêm mấy vuông cửa sắt.
Lại còn phải nói đến những yếu tố “tự thân” của người dân làng cổ. Họ không thể “cổ” mãi với đồ dùng, tường mục, nhà xuống cấp trong ngôi nhà cổ đang sống được khi ngoài kia, các phương tiện hiện đại cứ ồ ạt tràn vào cuộc sống. Mà thay đổi đi cho tiện thì lại vô tình phá vỡ mất không gian cổ vốn có. Du lịch đã “đỗ” lại ở làng cổ này khi mỗi ngày có không dưới 300 khách Tây, ta ghé thăm, khi điểm bán vé thăm quan mở ra trước cổng làng thu 15.000 đồng/ 1 người.
Hát xẩm dưới gốc đa cổ thụ làng cổ Đường LâmLẽ dĩ nhiên, người dân cũng biết tận dụng cơ hội để mở mang kinh tế. Và nỗi lo phá vỡ cảnh quan lại ập đến nhắc nhở người có trách nhiệm một phương án “đối nhân xử thế” hợp tình hợp lý với người dân, với di tích, với các ngôi nhà cổ. Có như thế mới mong giữ được “cốt cách” của Đường Lâm. Mới đây, cây đa cổ thụ gắn bó với làng cổ gần hai thế kỷ bị công đoạn làm đường, lát cống đe dọa tính mạng. Chính quyền địa phương, rồi thêm bao con người có trách nhiệm phải xúm vào bàn bạc, tìm cách “cứu” cây đa – một trong những hồn cốt của làng cổ Đường Lâm. May mà còn phương án cứu chữa kịp thời…
Người ta vẫn nhắc đến làng cổ Đường Lâm với 16 di tích kiến trúc gồm đình, chùa, đền, miếu, nhà thờ họ, lăng mộ... trong đó có tới bảy di tích đã được xếp hạng di tích cấp quốc gia như lăng Ngô Quyền, đền thờ Phùng Hưng, chùa Mía, rặng Ruối, đình Mông Phụ... Lại cả những kiến trúc đẹp như cổng làng Mông Phụ, đình Đông Sàng, đình Đoài Giáp, cầu Cam Lâm, chùa Mía... và đặc biệt là gần 1000 ngôi nhà cổ tiêu biểu với vòm cổng và tường đá ong. Khuôn cổng cổ kính đã có từ mấy trăm năm, cây đa cổ thụ và bến nước đậm chất Bắc bộ... cũng góp phần tạo cho Đường Lâm vẻ rêu phong hiếm có, không giống với những làng Việt khác. Nhưng đô thị hóa đã tràn về cùng với việc bảo tồn, tôn tạo, phát huy giá trị di tích phục vụ du lịch. Cạnh nó là nỗi lo về đô thị hóa.
Tuy nhiên, khi tạm biệt những người dân làng cổ, đồng nghiệp của tôi lại khá chân tình: “Với những người nông dân chất phác hiền hậu đến cố hữu, nếp sinh hoạt bình dị trọng tình thế này thì dù đô thị hóa có tràn về đây cũng phải rất lâu nữa mới làm thay đổi được không gian cổ kính của làng”. Mong sao, dự cảm ấy là có thật, để những người có trách nhiệm đủ thời gian để tìm thấy một lối đi bảo tồn hợp lý cho làng cổ Đường Lâm.
(Theo KTĐT)
