Một lần về ATK- Di tích lịch sử cách mạng thuộc huyện Định Hoá (Thái Nguyên) công tác, tình cờ chúng tôi được xem một tiết mục múa rối dân gian đặc sắc của người Tày.


Vẫn biết đây là một loại hình nghệ thuật lưu truyền từ lâu trong văn hoá Tày song chỉ có ở một vài địa phương ít được phổ biến rộng rãi. Bất ngờ hơn khi chúng tôi được biết tiết mục rối này thuộc phường rối của dòng họ Ma Quang ở bản Thẩm Rộc, một dòng họ đến nay đã có 9 đời gắn bó với nghệ thuật rối.

Theo ông Ma Quang Nậu một nghệ nhân còn sót lại nay đã ở tuổi xế bóng thì trò rối được ông tổ Ma Công Bằng học hỏi từ Tuyên Quang đem về truyền dạy mới đầu từ vài con rối cùng một quyển sách bằng chữ Nôm ghi chép các bài giáo rối. Bằng sức sáng tạo cùng đôi bàn tay khéo léo dựa theo các tích truyện chế tác ra những con rối mới, đến đời thứ 5 bộ rối có đủ 33 con. Hầu hết các con rối được làm bằng gỗ, riêng 2 con đầu đàn làm bằng gỗ mít, các con khác làm bằng gỗ thừng mực, dễ chế tác tiện diều khiển, khó mọt. Con rối thường tạc theo hình con vật như: Rồng, hạc, trâu, ngựa tắc kè... hình người là nhân vật vua, quan văn, quan võ... và các bác nông dân nghèo.

Bằng những động tác đơn giản nhưng thuần thục những tiết mục múa rối đã thể hiện khá sinh động cuộc sống lao động sản xuất và sinh hoạt hàng ngày của người dân như làm ruộng, leo cây... Xem các tiết mục rối có thể thấy chưa đạt đến trình độ vở diễn có kèm lời thoại nhân vật chỉ thể hiện những trò lẻ có tính chất phụ họa cho lời giáo. Nội dung các bài giáo thường phỏng theo các tích cổ giáo pháo, giáo canh nông... Ngoài ra còn ca ngọi thần linh, chúc tụng vua quan khang thọ, dân bản bình yên, giàu có. Lời giáo thường theo lối văn vần, hầu hết bằng tiếng Việt chỉ có giáo canh nông bằng tiếng Tày, đáng tiếc một số câu giáo đến nay không ai hiểu được nghĩa. Múa rối Thẩm Rộc thuộc loại hình rối que, thông thường phường rối có 12 thành viên, 6 người chuyên điều khiển con rối, 4 người chơi nhạc, 1 người giáo và một người giúp chuẩn bị con rối. Cách điều khiển con rối ở phường rối Thẩm Rộc có cách khác với các phường rối khác. Ngoài một số con rối dùng dây giật, cầm trên tay điều khiển, phần lớn các con rối được điều khiển qua các que tre. Người điều khiển sử dụng một que to cắm vào thân và 2 que nhỏ cắm vào 2 tay con rối, đầu que to được giắt sau thắt lưng, có dây quàng vào cổ để giữ, 2 tay giữ 2 que nhỏ để điều khiển các tay rối.

Múa rối thường được tổ chức vào ngày hội xuống đồng với ý nghĩa cầu mùa ngay tại sân đình. Mỗi lần có biểu diễn người xem nô nức kéo đến thưởng thức cổ vũ rất đông từ trẻ nhỏ đến người già mỗi khi xem xong thường có ấn tượng khó quên nhớ đến từng chi tiết của vở diễn. Trước và sau khi biểu diễn xong trùm phường phải làm lễ cúng bái với tổ sư để báo cáo và tạ ơn. Đồ cúng bao giờ cũng là lễ chay đơn giản. Buổi diễn thường diễn ra theo hình thức " tiền ổi, hậu ca " kết hợp múa rối với hát thờ tơ. Mở đầu phần “ổi” là trò "giáo pháo" cốt để dẹp đám đông do 2 người mặc xiêm, quấn khăn 2 tay cầm 2 đôi phách vừa múa, vừa dập phách, vừa giáo. Kết thúc là trò leo cây và bắt tắc kè.

Tuy vậy, phường rối Thẩm Rộc đang có nguy cơ mai một dần. Lớp nghệ nhân tài giỏi đã dần mất đi, một số con rối đã dần hư hỏng do thời gian. Việc bảo tồn và phát triển nghệ thuật rối Tày đang rất cần sự quan tâm của các nhà nhiên cứu văn hoá dân gian. Rất may tiến sĩ La Công Ý (Bảo tàng dân tộc học Việt Nam) một trong những người đã bỏ nhiều công sức, nghiên cứu, sưu tầm hiện vật, góp phần gìn giữ lâu dài các con rối Tày truyền thống cho biết: Vừa qua bảo tàng đã làm việc với ông Ma Quang Mai, nguời được thừa kế và sở hữu bộ con rối của dòng họ Ma Quang Lamg lại bộ rối theo đúng nguyên mẫu nhũng con rối cổ. Đồng thời giúp đỡ địa phương tổ chức lại đội múa rối, tạo điều kiện cho các nghệ nhân truyền dạy nghề cho con cháu nhằm phục sinh một hình thức biểu diễn nghệ thuật dân gian đặc sắc, đi tìm lại những con trò vô giá gắn với phường rối Thẩm Rộc xưa.