Làng Đương Xá và truyền thuyết về Bà Chúa Sành

Đã từ lâu dân gian xứ Kinh Bắc truyền tụng nhau về “Bà Chúa Sành” ở vùng ven cửa sông Ngũ Huyện Khê. Nằm bên đôi bờ con sông thiên cổ và chân dãy núi Quả Cảm là một vệt các làng cổ như Đặng Xá, Xuân Đồng, Xuân Viên, Xuân ái, Quả Cảm, Viêm Xá. Theo truyền thuyết Bà Chúa Sành, đó là những làng cổ, ngoài nghề nông ra còn có các nghề thủ công và còn là những làng Quan họ gốc nổi tiếng. Và truyền thuyết Bà Chúa Sành đã tìm thấy gốc tích từ làng Đương Xá.

Làng Đương Xá, xưa có tên Đặng Xá, nay là Đương Xá thuộc xã Vạn An, thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh. Làng Đặng Xá nằm trên đỉnh các mỏm núi thấp như Càn Sơn, Chiềng Sơn, Ba Lăm và vắt ngang con sông cổ Ngũ Huyện Khê. Nơi đây vừa có núi, có sông, trên bến dưới thuyền nên từ ngàn xưa cư dân Việt cổ đã về đây sinh cơ lập nghiệp. Trải thăng trầm lịch sử, người dân nơi đây đã luôn đoàn kết bên nhau để tạo dựng nên làng xóm trù mật và văn hiến.

Đến ngày nay, dấu ấn về làng Đặng Xá trù mật, văn hiến vẫn còn đó ở tên đất, tên làng, di tích lịch sử, những thuần phong mỹ tục. Đặng Xá có quần thể di tích đình, đền, chùa từng được dân gian biết đến: Đình thờ thần “Cao Sơn đại vương” (thần Núi) còn phối thờ đức “Vua Bà”. Đền (nghè) thờ Vua Bà. Chùa Linh Quang nổi tiếng với hội hát Quan họ. Chùa Thanh Lãng còn bảo lưu nguyên công trình kiến trúc thời Nguyễn chạm khắc đẹp lộng lẫy. Đặc sắc hơn cả về văn hiến của Đặng Xá là truyền thuyết Bà Chúa Sành được nhiều thời truyền tụng. Mãi cho tới gần đây, truyền thuyết Bà Chúa Sành đã được soi sáng bằng việc các nhà khảo cổ học phát hiện và khai quật khu lò gốm cổ thuộc thôn Đương Xá. Khu lò gốm cổ nằm trên Bãi Lăm, ngay sát mép nước sông Ngũ Huyện Khê. Tại khu lò gốm này, các nhà khảo cổ học đã phát hiện thấy dấu tích của 9 lò gốm, trong đó 2 lò còn nguyên hình. Đó là loại lò “cóc” được khoét thẳng vào lòng núi đất, lấy tre, gỗ chống và lấy đất trát bên ngoài vòm lò. Các lò có chiều cao từ 4,6-5,0m, rộng từ 2,5-3,0m, cửa lò rộng 1,4m và có hai ống khói. Trong một số lò còn nguyên các chồng bát đĩa, vò, lọ, chậu, âu... Sản phẩm gốm Đương Xá là đồ dùng trong sinh hoạt như: âu, vò, lọ, chậu, bát, đĩa… với nhiều kiểu dáng khác nhau. Phần lớn là đồ sành, xương gốm dày, chưa có men. Những sản phẩm âu, vò, lọ có hoa văn hình sóng nước và văn thừng. Một số sản phẩm có men màu xám tro, vàng ngà. Qua kết quả nghiên cứu của các nhà khảo cổ học thì gốm Đương Xá có niên đại vào thế kỷ IX và kéo dài đến thế kỷ X (tương đương với thời Đinh-Lê) và là một trung tâm gốm cổ rất lớn của xứ Kinh Bắc. Có nhà nghiên cứu cho rằng dòng gốm Đương Xá có trước dòng gốm Phù Lãng và Thổ Hà và là tiền đề cho gốm thời Lý-Trần phát triển rực rỡ.

Nghề gốm cổ Đương Xá không còn nữa, nhưng di sản văn hóa vật chất và tinh thần còn để lại. Đó là dấu tích khu lò gốm cổ được xác định là một di tích khảo cổ học quý hiếm ở tỉnh Bắc Ninh và đặc biệt truyền thuyết Bà Chúa Sành chính là dấu ấn của nghề làm gốm Đương Xá. Song trải nhiều năm, truyền thuyết Bà Chúa Sành đã được phủ lên nhiều lớp văn hóa, nên được dân gian kể lại với nhiều nội dung khác nhau. Hơn nữa, Đặng Xá còn là một làng Quan họ gốc nổi tiếng, vì vậy mà có cả truyền thuyết kể rằng Bà Chúa Sành có giọng hát Quan họ ngọt ngào, say đắm làm say mê vua Cổ Loa v.v…

Với giá trị nhiều mặt của khu lò gốm cổ Đương Xá, năm 2000 Viện Khảo Cổ học, nhà khảo cổ học Nhật Bản Nishimura, Sở VHTT Bắc Ninh đã phối hợp với chính quyền địa phương xây dựng một nhà trưng bày bảo tàng tại chỗ để bảo vệ hai lò gốm cổ và giới thiệu khu lò gốm cổ Đương Xá.

Về với Đương Xá là về với vùng đất văn hóa dân gian đầy ắp những huyền tích, truyền thuyết, giai thoại kể về con người nơi đây đã từng khai ấp lập làng, làm ruộng, làm nghề thủ công, đánh giặc giữ nước và là một làng Quan họ gốc nổi tiếng. Truyền thuyết Bà Chúa Sành là kết tinh ngàn năm cả lớp văn hóa làng nghề và lớp văn hóa Quan họ và đây chính là nét văn hiến tiêu biểu của địa phương và xứ Kinh Bắc-Bắc Ninh.

Đình, chùa Thượng Đồng và truyền thuyết về bà chúa Lẫm

Đã từ lâu trong dân gian xứ Kinh Bắc truyền tụng nhau truyền thuyết về các “Bà Chúa”, “Vua Bà” vùng ven cửa sông Ngũ Huyện Khê. Vùng đất này gồm một vệt làng cổ thuộc địa bàn hai xã Vạn An, Hòa Long (thành phố Bắc Ninh); trong đó có làng Thượng Đồng nổi tiếng với truyền thuyết bà “Chúa Lẫm”.

Làng Thượng Đồng có tên nôm là làng Lẫm thuộc xã Vạn An vốn là một làng cổ nằm trên quả núi thấp cạnh cửa sông Ngũ Huyện Khê. Quanh làng còn những dộc nước, ao, hồ, đầm cổ, những xứ đồng với tên cổ như: đồng Thóc, đồng Gạo, đồng Quan, đồng Phát... càng làm tăng thêm vẻ huyền bí của truyền thuyết bà Chúa Lẫm.

Thượng Đồng có quần thể di tích đình, chùa cổ kính: Đình Thượng Đồng vốn được xây dựng từ lâu đời với quy mô lớn, chạm khắc đẹp nhưng bị phá trong tiêu thổ kháng chiến chống Pháp; những năm gần đây dân làng khôi phục lại theo kiểu thức truyền thống. Đó là tòa đại đình bốn mái đao cong duyên dáng và còn bảo lưu được nguyên thần tích, sắc phong, bia đá, hoành phi, câu đối cho biết về người được thờ là “Cao Sơn đại vương” (Thần Núi) và “Đức Vua Bà” (dân gian gọi là bà Chúa Lẫm). Còn chùa Thượng Đồng có tên chữ là “Nguyên Thuyền tự” cũng vốn được xây dựng từ lâu đời, nhưng đến thời vua Bảo Đại năm thứ 4 (1929) được xây dựng lại với quy mô lớn theo kiểu “nội công ngoại quốc” để phía trước thờ Thần, phía sau thờ Phật và còn giữ nguyên được kiến trúc điêu khắc đến ngày nay.

Chùa Thượng Đồng không những thờ Phật mà còn thờ Thần. Tòa tiền đường chính là nơi đặt hương án, ngai, bài vị, siêu đao bát bửu thờ Thần; tại đây còn đôi câu đối cổ phản ánh về việc thờ Thần, Phật như sau:

"Phật tự viên cường linh mãn tọa
Thần từ y phả sắc hoà ban”.

Việc thờ Đức Vua Bà còn được thể hiện ở lễ hội truyền thống: hàng năm cứ đến ngày 10 tháng giêng, dân làng lại tổ chức giỗ Vua Bà và đến ngày mồng 10 tháng 8 thì mở hội đình làng. Xưa kia, để mở hội đình đám, ngay từ mồng 9 làng tổ chức rước sắc phong từ ban thờ sắc ở chùa về đình để tế lễ. Ngày mồng 10 chính hội, hai ông Quan đám và các giáp trong làng phải rước cỗ chay ra đình để tế thần. Cỗ chay là các loại bánh, hoa quả của địa phương như oản, chè kho, bánh mật, hồng, chuối... Sau phần lễ là phần hội với nhiều trò dân gian vui chơi giải trí như tuồng, chèo, ảo đào, vật, chọi gà, cờ... và đặc biệt là tục hát Quan họ.

Giá trị nổi bật của đình, chùa Thượng Đồng là còn bảo lưu được hệ thống cổ vật như thần tích, sắc phong, bia đá, hoành phi, câu đối. Các đạo sắc phong của các triều vua phong tặng người được thờ có các niên đại như sau: Cảnh Hưng thứ 4 (1743), Cảnh Hưng 44 (1783), Tự Đức 3 (1850), 2 đạo Thiệu Trị 4 (1844), Minh Mệnh 2 (1821), Đồng Khánh 2 (1886), Duy Tân 3 (1909), Khải Định 6 (1911). Đặc biệt là tấm bia đá của đình Thượng Đồng có tên là “Thượng đẳng tối linh” được dựng khắc năm Tự Đức 3 (1850) cho biết lai lịch bà Chúa Lẫm và có thể tóm tắt như sau: Đức Vua Bà là người thôn Quả Cảm, sinh vào năm Thiên ứng Chính Bình thứ 4 (1235), dáng vẻ không trần tục, thái độ thật khác thường. Cha mẹ là người hiền lành nhân hậu, làm nghề nông và có thêm nghề buôn bán. Năm ông bà ngoài 30 tuổi mà chưa có con, nên đi cầu tự ở chùa và được mộng Quan Âm cho một đóa mây trắng, sau đó sinh ra Đức Bà. Từ nhỏ đến lớn, Đức Bà luôn là người hiền lành nhã nhặn và tài sắc hơn người. Vào đời vua Trần Anh Tông, một hôm theo mẹ đến Tràng An bán hàng. Giữa đường bỗng gặp xa giá của nhà vua đi qua. Hai mẹ con sợ hãi liền lấp vào một bụi cây ven đường. Bỗng viên quan hầu cận vua đến bên bụi cây nói rằng: “Nơi ấy hiện lên một đóa mây trắng, mắt trời đã soi báo, người nào trốn ở đây phải mau mau ra nhận lệnh”. Mẹ con bà vội sửa áo quần để ra mắt nhà vua. Nhà vua thấy trước mặt là một cô gái đẹp tuyệt trần, liền xin mẹ già cho nàng về kinh, xuống chiếu cho mẹ hiền về quê phụng dưỡng. Đức Bà được nhà vua vô cùng yêu mến, cha mẹ được ban ân nhiều. Hầu hạ vua được 5 năm thì Đức Bà có mang. Nhà vua ban sắc là Hoàng phi đệ tam cung, ban cho 72 trang ấp làm bổng lộc riêng. Đức Bà đang mang thai thì bỗng mang bệnh nặng rồi mất. Nhà vua vô cùng thương tiếc, đích thân làm lễ và truy tặng Hoàng hậu, lệnh cho 72 trang ấp của Đức Bà phải thờ làm Phúc thần và cho quan trong triều hộ tống thi hài về an táng xây lăng tại địa đầu núi Hoàng Nghênh thuộc làng Quả Cảm (hiện nay lăng mộ vẫn còn).

Căn cứ theo văn bia đình làng Thượng Đồng thì 72 trang, ấp (làng, xã) trong vùng cửa sông Ngũ Huyện Khê phải thờ Đức Vua Bà làm Phúc Thần, trong đó có thôn Thượng Đồng. Mặt khác, tại thôn Thượng Đồng còn có truyền thuyết kể rằng: Xưa kia bởi Thượng Đồng có núi và các dộc nước làm đường giao thông là nơi tập trung kho lương của Đức Vua Bà, các trang, ấp trong vùng là đất thực ấp phải tập trung lương thực về Thượng Đồng; cho nên núi được mang tên là “núi Lẫm”, làng mang tên là “làng Lẫm”, các cánh đồng xung quanh mang tên là đồng Thóc, đồng Gạo... Chính vì vậy, Thượng Đồng là nơi thờ phụng Đức Vua Bà được các triều vua ban sắc phong và được lập bia đá để ghi khắc lại sự tích người được thờ, còn dân gian truyền tụng nhau Thượng Đồng là nơi thờ Bà Chúa Lẫm.

Đình chùa Khúc Toại và những cổ vật quý hiếm

Thôn Khúc Toại còn có tên nôm “làng Chọi” thuộc xã Khúc Xuyên, thành phố Bắc Ninh, vốn là một làng cổ nằm vắt ngang con sông cổ Ngũ Huyện Khê.

Nằm giữa cái nôi lịch sử văn hóa, Khúc Toại từ lâu đã nổi tiếng trong dân gian là làng nghề mộc gia dụng với câu “Mã Đông Hồ, đồ làng Chọi”. Đó còn là làng quan họ gốc với những liền anh, liền chị nổi tiếng tài hoa, thanh lịch… Song bề dày lịch sử, văn hiến của Khúc Toại đã được kết tinh và tỏa sáng ở quần thể di tích đình, chùa cổ kính của làng. Đình chùa Khúc Toại nằm liền kề nhau thành một quần thể di tích cổ kính thâm nghiêm giữa làng, mặt hướng phía đông nam: Phía trước là ao hồ và cánh đồng rộng lớn bốn mùa lúa màu tươi tốt. Phía sau lưng là cầu “Chọi”, chợ “Chọi” từng đi vào tiềm thức dân gian xứ Kinh Bắc: Cầu Chọi theo văn bia của đình làng thì được xây dựng với quy mô lớn vào thời Lê Trung Hưng theo kiểu “thượng gia hạ kiều” để nối các xóm của làng với nhau thêm trù mật, đầm ấm. Cây cầu này mang giá trị lớn về kiến trúc nghệ thuật, nên đã được Viện Viễn Đông Bác Cổ chụp ảnh để lưu giữ, nghiên cứu. Chợ Chọi từng nổi tiếng trong dân gian với ngày hội chợ mồng 8 tháng Giêng có nhiều hàng hóa và tục “ăn cuốn”.

Đình chùa Khúc Toại không những có cảnh quan đẹp, mà còn nổi bật với những giá trị lịch sử, văn hóa và nghệ thuật. Chùa Khúc Toại có tên chữ là “Diên Phúc tự”, theo văn bia từng là danh lam cổ tích của xứ Kinh Bắc. Còn theo như truyền thuyết, địa phương được Tiến sĩ Nguyễn Thượng Nghiêm người làng cho xây dựng với quy mô lớn vào thời Lê; vì vậy dân làng đã thờ ông làm Hậu Phật ở chùa. Ngôi chùa Diên Phúc còn bảo lưu được nhiều cổ vật quí hiếm: Hệ thống tượng Phật thời Lê, Nguyễn; tượng Tiến sĩ Nguyễn Thượng Nghiêm; bia đá, khánh đá, cây hương đá; đặc biệt là chuông đồng ghi tên chùa với niên đại “Phúc Thái 6” (1648) và đây là một trong những quả chuông cổ nhất của nước ta. Trên thân chuông ghi khắc chữ Hán bài Tự kể về những danh lam cổ tích của nước ta như: Tháp Bảo Thiên, chùa Quỳnh Lâm, tháp Phổ Minh, chùa Phả Lại và những báu vật thuộc “An Nam tứ khí” của những danh lam cổ tích trên; còn ghi khắc bài Minh ca ngợi quê hương Khúc Toại trù phú và văn hiến.

Đình Khúc Toại cũng được xây dựng từ lâu đời, nhưng đến thời Nguyễn được trùng tu và mở rộng với qui mô lớn. Trên câu đầu của tòa Tiền tế còn nguyên dòng chữ Hán ghi khắc năm trùng tu “Duy Tân Quý Sửu niên” (1913). Đây là công trình kiến trúc nghệ thuật độc đáo và tiêu biểu của thời Nguyễn còn bảo lưu đến ngày nay. Tòa Đại đình có bình đồ kiến trúc kiểu “tường chữ Đinh mái chữ Công” với các lớp mái đao cong uốn lượn duyên dáng bên bến nước, dòng sông. Bộ khung đình được dựng bằng gỗ lim trang trí lộng lẫy và nghệ thuật chạm khắc được tập trung ở tòa Tiền tế. Các nghệ nhân xưa của làng nghề Khúc Toại bằng nhiều thủ tháp nghệ thuật: Chạm nổi, chạm lộng, chạm thủng, chạm kênh bong đã thể hiện tài năng sáng tạo của mình ở ngôi đình. Trên các bộ phận kiến trúc như: vì nóc, con rường, cốn, đầu dư, kẻ, bảy đều được chạm khắc trang trí. Tòa tiền tế có 2 vì nóc gian giữa kết cấu “chồng rường” và đầu các con rường đều được chạm nổi hoa lá với nét chạm phóng khoáng. Các gian bên có vì nóc kiểu “ván mê” được chạm nổi đầu rồng mặt hổ phù với mặt lồi to, mũi nở, râu dài, bờm và tóc bay dựng ngược dữ tợn. Hình tượng rồng mặt hổ phù nhằm đề cao vẻ uy nghiêm linh thiêng của ngôi đình. Các đầu dư chạm đầu rồng ngậm ngọc với nét chạm điêu luyện. Gian giữa có hai kẻ phía trước được tạo hình là hai con rồng lớn với đầy đủ các chi tiết đầu, thân, đuôi; nhưng lớp vẩy trên mình rồng lại làm những cụm hoa lá nở rộ. Hai bảy hiên gian giữa chạm nổi hình rồng bán thân đang cuộn mình trong những đám mây chầu vào đình. Còn các đầu bảy khác chạm nổi rồng lá. Đặc biệt bức cửa võng gian giữa được chạm với nhiều đề tài của đạo nho, đạo lão, đạo giáo như: Lưỡng long chầu nguyệt, long giáng, phượng vũ, long mã đồ thư, bát bửu… Nghệ thuật chạm khắc của đình Khúc Toại không những thể hiện tài năng của các nghệ nhân xưa, mà còn gửi gắm những mơ ước về một xã hội hưng thịnh, no ấm. Cùng với giá trị kiến trúc điêu khắc, đình Khúc Toại còn bảo lưu được nhiều cổ vật quý giá như 20 đạo sắc phong của các triều vua cho người được thờ là Thánh “Tam Giang”, các thánh “Quý Minh”, “Trung Huệ”, “Đống Vinh” (đạo có niên đại sớm nhất là 1730, đạo có niên đại muộn nhất là 1924), 3 bia đá có niên đại Bảo Đại 3 (1928) cho biết về việc trùng tu đình vào thời Nguyễn; nhiều đồ thờ tự cổ quý như hương án, sập thờ, kiệu thờ, siêu đao, bát bửu, kiệu bát cống là những tác phẩm nghệ thuật đặc sắc của thời Lê, Nguyễn.

Bên cạnh những giá trị nổi bật về kiến trúc điêu khắc và cổ vật, đình chùa Khúc Toại còn có giá trị lớn về lễ hội truyền thống. Hàng năm hội chùa ngày 14 tháng Giêng và hội đình ngày 6 tháng Giêng là những hội “quan họ” nổi tiếng của xứ Kinh Bắc. Quần thể di tích đình chùa Khúc Toại với những giá trị lớn nhiều mặt về kiến trúc điêu khắc, cổ vật, lễ hội không những là nét văn hiến đặc sắc của một làng nghề từng nổi tiếng trong dân gian, mà đã góp phần làm nên nét văn hiến tiêu biểu của quê hương Bắc Ninh.

Thành cổ Bắc Ninh “Viên ngọc quý” cần được gìn giữ

Thành cổ Bắc Ninh-công trình kiến trúc nghệ thuật quân sự tiêu biểu của tỉnh Bắc Ninh, được xây dựng từ năm 1805 thời vua Gia Long triều Nguyễn, trên địa phận các làng Đỗ Xá, huyện Võ Giàng, Hòa Đình (Tiên Du) và làng Yên Xá, huyện Yên Phong (nay thuộc phường Vệ An, thành phố Bắc Ninh). Gắn bó mật thiết với đời sống văn hóa của cư dân nơi đây, Thành Bắc Ninh từng đi vào câu ca Quan họ với niềm tự hào “Trong sáu tỉnh người đã chưa tỏ, ngoại năm thành chỉ có Bắc Ninh”.

Theo Giáo sư, Tiến sỹ Đỗ Văn Ninh, tác giả sách “Thành cổ Việt Nam”: Thành Bắc Ninh là ngôi Thành cổ đầu tiên của Việt Nam được xây dựng theo đồ án hình lục giác. Về kiến trúc, Thành Bắc Ninh là một trong bốn tòa thành đẹp nhất vùng Bắc Kỳ thời bấy giờ. Thành có diện tích 545.000m2, tường cao 9 thước đắp bằng đất đá, sau thay bằng gạch đá, chu vi dài hơn 532 trượng, chung quanh có hào nước sâu bao bọc. Trong Thành có sắp xếp các bộ phận gồm Doanh trấn thủ, Đài bác vọng, kho thuốc súng, nhà Công đồng. Thời nhà Nguyễn, Thành Bắc Ninh là trung tâm bộ máy cai quản hành chính hai tỉnh Bắc Ninh-Thái Nguyên. Thời thuộc Pháp, xác định rõ vị trí tầm quan trọng của tòa Thành này, ngày 16-5-1925 toàn quyền Đông Dương đã ký quyết định xếp hạng di tích Thành Bắc Ninh là công trình kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu.

Sau cách mạng tháng 8-1945, nhiều lần lãnh đạo Đảng, Nhà nước về thăm, nói chuyện với cán bộ nhân dân tại Thành Bắc Ninh. Năm 1980, Thành cổ được UBND tỉnh Hà Bắc xếp hạng di tích lịch sử, kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu theo Quy định số 144/QĐ-UB ngày 15-3-1980. Ngày 24-10-1981, UBND tỉnh Hà Bắc có Quy định số 574/QĐ-UB về việc bảo vệ di tích Thành cổ Bắc Ninh. Theo Quy định này khu vực nội thành và dãy hào bao quanh phía ngoài là bất khả xâm phạm. Vùng bao quanh là tường thành và hồ thành không được tùy tiện san lấp, đào bới làm tổn hại đến di tích. (Điều 2, 3 Quy định số 574 nêu trên). UBND tỉnh Hà Bắc giao việc bảo vệ Thành cổ Bắc Ninh cho UBND thị xã Bắc Ninh (nay là thành phố Bắc Ninh) đảm nhận.

Tuy nhiên Thành cổ Bắc Ninh đến nay vẫn chưa được tu bổ, tôn tạo xứng tầm với giá trị lịch sử văn hóa. Dấu tích còn lại của Thành Bắc Ninh là ba cổng thành, một phần bờ thành và dãy hào sâu, 2 khẩu súng thần công, trong đó nổi bật là cổng tiền với đài gác vọng, cột cờ cao gần 20 mét. Đầu tháng 1-2003 UBND thành phố Bắc Ninh và Sở Văn hóa-Thông tin tỉnh tổ chức Hội thảo khoa học “Thành cổ Bắc Ninh-giá trị lịch sử văn hóa”nhằm tìm ra những giải pháp bảo tồn Thành cổ. Tham dự có đại diện các nhà nghiên cứu khoa học của Viện Hán nôm, Viện Lịch sử quân sự, Đại học Quốc gia Hà Nội, Cục Di sản văn hóa và Giáo sư Trần Quốc Vượng. Hội thảo đã khẳng định: Thành cổ Bắc Ninh là một di tích lịch sử đặc biệt có giá trị nhiều mặt-một di sản văn hóa quý báu của nhân dân thành phố Bắc Ninh cần được bảo vệ, tôn tạo và phát huy giá trị. Đồng thời đề nghị cơ quan Nhà nước có thẩm quyền lập phương án bảo vệ Thành cổ Bắc Ninh. Ngày 29-3-2005 HĐND thành phố Bắc Ninh đã có Nghị quyết số 23/NQ-HĐND về việc bảo vệ và phát huy giá trị di tích lịch sử Thành cổ Bắc Ninh. Đề nghị Bộ Quốc phòng, UBND tỉnh tạo điều kiện để cơ quan chuyên môn tiến hành nghiên cứu, lập hồ sơ pháp lý trình Nhà nước xếp hạng Thành cổ Bắc Ninh là di tích cấp Quốc gia.

Trong định hướng phát triển du lịch địa phương, Thành cổ Bắc Ninh sẽ trở thành điểm thăm quan du lịch giàu tiềm năng, nơi diễn ra nhiều hoạt động văn hóa văn nghệ, thể thao đáp ứng nhu cầu hưởng thụ các giá trị văn hóa tinh thần của nhân dân.

Đình Nội Viên và truyền thuyết Sơn Thần



Thôn Nội Viên thuộc xã Lạc Vệ, huyện Tiên Du, nằm ở phía Bắc sông Đuống giữa một vùng đồng ruộng, bờ bãi, đầm hồ bằng phẳng và bao bọc xung quanh là những dãy núi cổ như Chè, Dọc, Dạm, Và… Với điều kiện tự nhiên thuận lợi, Nội Viên từ lâu đời đã có cư dân sinh cơ lập nghiệp tạo dựng làng quê trù phú và văn hiến. Bề dày lịch sử và văn hiến của Nội Viên đã được hội tụ kết tinh ở hệ thống di tích đình, chùa cổ kính thâm nghiêm. Trong đó, ngôi đình làng đã ghi lại dấu ấn về cuộc kháng chiến chống Tống của dân tộc ta ở thế kỷ XI.

Đình Nội Viên thờ “Sơn Thần”. Đền thời Lê Trung Hưng được xây dựng lại với quy mô lớn, chạm khắc tứ linh tứ quý lộng lẫy. Nhưng ngôi đình cổ đó bị phá trong kháng chiến chống Pháp. Những năm gần đây, nhân dân địa phương phục dựng nhằm làm nơi sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng của cộng đồng làng xã. Giá trị nổi bật của đình Nội Viên là những cổ vật còn được bảo lưu, trong đó có cuốn Thần tích chữ Hán có niên đại gốc “Hồng Phúc nguyên niên” (1572), được sao chép lại năm “Khải Định 4” (1924), nội dung phản ánh phần nào về danh tướng Lý Thường Kiệt và cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Tống năm 1077.

Vào thời vua Lý Nhân Tông, trước âm mưu xâm lược của giặc Tống, nhà vua đã cho họp triều đình để bàn kế đánh giặc. Thái úy Lý Thường Kiệt được phong làm tổng chỉ huy quân đội. Ông đem quân sang đất Tống đánh phá các căn cứ quân sự của chúng ở Châu Ung, Châu Khâm và Châu Liêm; sau đó rút quân về nước lập phòng tuyến sông Như Nguyệt để kháng chiến chống Tống. Khi ấy, trên đường tiến quân về phía Bắc, đến trang Nội Viên, huyện Tiên Du, phủ Từ Sơn, xứ Kinh Bắc thì gặp giặc Tống và giặc Chiêm Thành cùng hợp quân tiến theo đường thủy tiến đánh vào nước ta. Lý Thường Kiệt cho quân chặn đánh. Trên đường tiến quân bỗng thấy một mãnh hổ rất lớn tiến đến hét lên một tiếng rồi chạy vào ngôi miếu bên rừng cạnh đó biến mất. Lý Thường Kiệt lấy làm lạ bèn hội họp quân sĩ đóng trại nghỉ tại đó. Đêm ông vào miếu làm lễ cầu Thần xin âm phù đánh thắng giặc. Cùng đêm đó, ông mơ thấy một cụ già hình dáng cổ quái từ miếu cổ đến nói rằng: “Ta vốn là dòng dõi Lạc Long Quân, hiện hình là Mãnh Hổ Sơn Thần, vâng mệnh thiên đình làm Bản cảnh thành hoàng trấn giữ tại trang khu và ngự ở ngôi miếu này. Ta có khả năng trừ tà, giáng phúc, duệ hiệu của ta là Tài trí hùng uy Sơn Thần. Nay thấy tướng quân đi đánh giặc đến trú ở đây, lại làm lễ cầu đảo xin âm phù, nên ta sẽ giúp đánh thắng giặc, để sau này cùng lưu danh thơm đến muôn đời”. Ông lão nói xong thì biến mất. Hôm sau, Lý Thường Kiệt họp các bô lão trang khu lại hỏi chuyện: “Trang khu các cụ thờ một Sơn Thần Mãnh Hổ phải không?”. Các bô lão đều tâu rằng: “Quả đúng như vậy, trang khu chúng tôi theo tiền nhân phụng thờ một vị Sơn Thần rất linh thiêng”. Ông nghe vậy liền ban cho các bô lão trang khu hai thỏi vàng để sửa lễ tạ thần và ngay sau đó tiến quân đi đánh giặc. Khi thắng trận trở về, ông bèn tâu với vua về việc thần phù ở trang Nội Viên rằng: “Dẹp được giặc Tống và giặc Chiêm Thành cũng là nhờ sự trợ giúp âm phù của Thần”. Nhà vua bèn ban sắc phong cho Thần ở trang Nội Viên và lệnh cho nhân dân địa phương phải phụng thờ Thần. Từ đó về sau, Thần nhiều lần linh hiển giúp các triều vua và đều được ban tặng sắc phong và mỹ tự.