Hoa Lư là kinh đô của nước Ðại Cồ Việt (tên xa xưa của nước Việt Nam) có cách đây gần 10 thế kỷ thuộc xã Trường Yên, huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình, cách thủ đô Hà Nội gần 100 km về phía Nam.
Cố đô Hoa Lư trước đây rộng khoảng 300 ha được bao quanh bởi hàng loạt núi đá vòng cung, cảnh quan hùng vĩ. Khoảng trống giữa các sườn núi được xây kín bằng đất ken gạch, chân thành có gạch bó, đắp cao từ 8-10 mét. Kinh đô Hoa Lư bao gồm Thành Ngoại, Thành Nội và Thành Nam.
Thành Ngoại rộng khoảng 140 ha thuộc địa phận thôn Yên Thành xã Trường Yên. Ðây là cung điện chính mà khu vực đền Ðinh, đền Lê là Trung tâm và cũng chính là nơi vua Ðinh Tiên Hoàng cắm cờ nước. Trước cung điện có núi Mã Yên tương truyền vua Ðinh lấy núi làm án.
Thành Nội thuộc thôn Chi Phong, xã Trường Yên có tên là Thư Nhi xã, nơi nuôi trẻ em và những người giúp việc trong cung đình.
Thành Nam (thành ở phía Nam, từ hang luồn trở vào trong, nằm đối diện và nối liền với khu Thành Ngoại). ở đây xung quanh có núi cao bao bọc, án ngữ phía Nam kinh thành, bảo vệ mặt sau, từ đây bằng đường thuỷ có thể nhanh chóng rút ra ngoài.
Phía Ðông kinh thành có núi Cột cờ, nơi có lá quốc kỳ Ðại Cồ Việt, có ghềnh tháp-nơi vua Ðinh duyệt thuỷ quân, hang Tiền nơi lưu giữ tài sản quốc gia, động Thiên Tôn- tiền đồn của Hoa Lư và là hang nhốt hổ, báo để xử kẻ có tội.
Ðến đời Lê Hoàn đã cho xây thêm nhiều cung điện lộng lẫy: điện Bách Thảo Thiên Tuế, điện Phong Lưu ở phía Ðông, điện Vinh Hoa ở phía Tây, điện Bồng Lai bên tả, điện Cực Lạc bên hữu, lầu Hoả Vân và điện Trường Xuân, điện Long Lộc được lợp ngói làm bằng bạc.
Trải qua mưa nắng hơn 10 thế kỷ, các di tích lịch sử ở cố đô Hoa Lư hầu như bị tàn phá, đổ nát. Hiện nay chỉ còn lại đền vua Ðinh và đền vua Lê được xây dựng vào thế kỷ XVII.
Ðền vua Ðinh được xây theo kiểu "Nội công ngoại quốc" gồm 3 toà: Bái đường, Thiên Hương- nơi thờ tứ trụ triều đình của nhà Ðinh, Chính Cung-thờ vua Ðinh (ở giữa) bên trái là tượng Nam Việt Vương Ðinh Liễn (con trai cả vua Ðinh), bên phải là tượng Ðinh Toàn và Ðinh Hạng Lang (con thứ vua Ðinh).
Cách đền vua Ðinh 500 mét là đền vua Lê, thờ Lê Ðại Hành (còn gọi là Lê Hoàn). Ðền Lê qui mô nhỏ hơn nhưng cũng có ba toà: Bái Ðường, Thiên Hương- thờ Phạm Cự Lương người đã có công đưa Lê Hoàn lên ngôi, Chính Cung- thờ Lê Hoàn (ở giữa), bên phải là Lê Ngọa Triều (con trai vua Lê), bên trái là Hoàng Hậu Dương Vân Nga.
Ở trên đỉnh núi Mã Yên Sơn hiện có lăng mộ của vua Ðinh và vua Lê.
Ấn tượng Hoa Lư
Đến Hoa Lư - kinh đô xưa của nước Đại Cồ Việt, điểm đầu tiên chúng tôi tham quan là ngọn Mã Yên Sơn. Vượt qua 265 bậc đá cheo leo, chúng tôi lên đến lăng mộ Đinh Tiên Hoàng - vị hoàng đế cách đây hơn 1000 năm đã có công dẹp loạn 12 sứ quân, thống nhất giang sơn. Lăng được xây bằng đá, xung quanh là cây cối um tùm và những mỏm đá vút lên trông rất ngoạn mục. Dưới chân Mã Yên Sơn là đền thờ Đinh Tiên Hoàng. Đền được xây trên nền cung điện chính thuở xưa, theo kiểu "nội công ngoại quốc" uy nghi với ngọ môn quan, hồ sen, nút giả, vườn hoa, nghi môn ngoại, nghi môn nội cùng ba toà bái đường, thiêu hương và hậu cung. Tại bái đường có "Long sàng" làm bằng đá nguyên khối với đôi nghê đá rất sống động. Tiếp đó là nhà thiêu hương thờ các vị khai quốc công thần. Trong cùng là hậu cung đặt tượng Đinh Tiên Hoàng cùng các con trai ông. Các hình chạm khắc trên đá, trên gỗ với các đề tài rồng, mây, tiên nữ, hoa lá… trang trí tại đền đều khá tinh xảo. Đền vua Lê nằm cách đền vua Đinh chừng 500m. Tại hậu cung của đền đặt tượng vua Lê Đại Hành. Cạnh tượng vua là tượng Dương Vân Nga và Lê Long Đĩnh (con trai của hai người). Đền vua Lê còn giữ được nhiều dấu tích kiến trúc cổ với những mảng chạm trổ công phu, điêu luyện. Tại đây người ta đã tìm thấy di tích nền cung điện cũ cùng một số đồ gốm sứ cổ. Những hiện vật quý này được lưu giữ tại phòng bảo tàng phía trái khu đền.
Ngoài ra, khu di tích Hoa Lư còn có một số ngôi chùa khá đẹp như: chùa Ngân Xuyên (gần chân núi Mã Yên), chùa Nhất Trụ (cách đền vua Lê khoảng 200m) thu hút nhiều du khách đến dâng hương vãn cảnh.
Điều khiến du khách tâm đắc khi thăm khu di tích cố đô Hoa Lư là được gặp những người hướng dẫn rất thú vị. Câu chuyện về triều đại vua Đinh, vua Lê được họ kể một cách giản dị mà vẫn sâu sắc, đặc biệt trong đó chứa đầy niềm tự hào, thành kính của những người con cố đô đối với tổ tiên. Một điểm tích cực nữa là, các hàng lưu niệm ở đây được sắp xếp trật tự tại những điểm cố định phía ngoài khu di tích, không xảy ra hiện tượng người bán hàng đeo bám, làm phiền khách.
Tuy nhiên, điều đáng băn khoăn khi tham quan khu di tích này là đường bậc thang dẫn lên Mã Yên Sơn thật quá cheo leo. Giá như có thêm hệ thống tay vịn dọc theo con đường nay thì khách hành hương cảm thấy an toàn hơn. Thêm nữa, đoạn đường dẫn vào khu di tích (dài đến 2km) quá nhỏ hẹp, rất khó khăn cho các xe chạy ngược chiều tránh nhau. Mong sao chính quyền địa phương quan tâm mở rộng con đường này để du khách về với cố đô được thuận tiện hơn.
