Tiền quân Thống chế Điều bát tên thật là Thạch Duồng, người quê làng Nguyệt Lãng, xã Bình Phú, huyện Càng Long, tỉnh Trà Vinh. Do có công với triều Nguyễn nên ông được ban quốc tính - họ Nguyễn, tên đầy đủ là Nguyễn Văn Tồn. Ông được nhân dân Trà Ôn tôn kính như một bậc tiền hiền có công khai hoang mở cõi vùng đất này vào đầu thế kỷ XX.
Tương truyền, ông có tướng mạo khôi ngô, võ nghệ cao cường, tính tình cương trực, được Nguyễn vương phong chức cho trấn thủ ở Oai Viễn đồn (Trà Ôn) và đạo Trấn Giang (Cần Thơ) kiêm quản xuất hai phủ Trà Vinh và Mân Thít. Binh đoàn của ông chiến đấu dũng mãnh, xuất sắc. Năm 1810, khi xứ Cao Miên có nội chiến, quân Xiêm xâm lấn bờ cõi, ông phụng mệnh triều đình theo đại quân Thoại Ngọc Hầu chiến đấu chống quân Xiêm.
Sau khi thắng trận, ông được cử ở lại trấn thủ Nam Vang thành với trọng trách bảo hộ xứ Cao Miên, giúp nhà vua trị nước an dân. Sau một thời gian, ông được trở về quê hương Trà Ôn, Cầu Kè trấn thủ rồi lại cùng dân binh dốc sức khai hoang mở đất. Năm 1819 ông đưa dân binh lên hiệp lực cùng Thoại Ngọc Hầu đào kênh Vĩnh Tế dài trên 100km có vị thế chiến lược về kinh tế và quân sự ở biên giới Tây Nam của đất nước.
Năm 1820 (Canh Thìn), mùng 4 tháng Giêng, tiền quân Nguyễn Văn Tồn tạ thế ở Trà Ôn. Dân chúng hết lòng thương tiếc một vị trung thần nghĩa dũng. Triều đình Huế phái đại thần mang phẩm vật vào làm lễ điếu tế với nghi thức long trọng trong ba ngày. Ông được sắc phong Thành hoàng bổn cảnh trung dũng thiên trực.
Cổng vào Lăng ông
Chính vì có công với vùng đất Trà Ôn nên khi ông mất, người dân ở đây xây lăng để thờ cúng ông. Hiện nay lăng và mộ phần của ông cùng phu nhân được an vị tại ấp Giồng Thanh Bạch, xã Thiện Mỹ, huyện Trà Ôn, tỉnh Vĩnh Long (đi theo tỉnh lộ 37, từ Châu thành - Trà Ôn đi Cầu Kè - Trà Vinh khoảng hai cây số).
Diện tích lăng mộ ông rộng 8.000m2 gồm nhiều hạng mục công trình với hoa văn và kiến trúc đẹp mắt. Xung quanh khu vực lăng mộ có nhiều cây xanh, hoa kiểng, tỏa che bóng mát cho lăng mộ cũng như cho khách hành hương đến cúng bái. Lăng mộ ông được xây dựng hết sức trang nghiêm và cổ kính. Bên ngoài là một cổng tam quan cao lớn, được trang trí rực rỡ và nhiều câu đối trải dài từ cột này đến cột khác. Trên mái nóc cổng có tượng lưỡng long tranh châu.
Từ cổng tam quan đi vào khoảng chục mét sẽ gặp một cổng nữa. Cổng này cũng lớn và đẹp. Phía sau cổng thứ hai là một khoảng sân khá rộng, được tráng xi măng nên rất sạch sẽ, xung quanh có nhiều hoa kiểng tô điểm cho lăng mộ ông trang nghiêm hơn. Nối liền với khoảng sân rộng này là lăng ông. Phía trước lăng có một bức bình phong được trang trí hình hoa sen, điểm nhiều màu sắc và những họa tiết rất trang nhã. Bức bình phong này nhằm để ngăn chặn mọi thứ ô uế, cũng như tránh cho việc nhìn trực diện từ ngoài vào lăng. Sau bức bình phong là nhà khách sạch sẽ, thoáng mát để du khách nghỉ chân sau cuộc hành trình mệt mỏi trước khi vào viếng lăng.
Lăng ông hiện nay được chia làm ba ngôi chính. Chính giữa là ngôi chính điện, nơi thờ ông và các danh nhân. Ngôi bên phải là nhà khói và bên trái là nhà võ ca.
Chính điện được chia ra nhiều gian thờ. Gian phía trước là bàn thờ Phó soái Nguyễn An - thủ lĩnh nghĩa binh kháng Pháp, hy sinh ở Trà Ôn năm 1872. Gian giữa là bàn thờ hội đồng. Gian trong cùng là gian thờ Tiền quân Thống chế Điều bát. Gian này lại được chia làm ba gian. Gian giữa thờ Tiền quân, gian bên phải (nhìn từ ngoài vào) thờ phụ thân ông, gian bên trái thờ các vị tiền hiền.
Trước gian thờ này, hai bên có hai hàng bát bửu. Xung quanh còn được trang trí rất nhiều hoa văn họa tiết, có cả võng, lọng nhiều màu sắc rực rỡ nhưng hết sức trang nghiêm. Đặc biệt là gian chính điện có những câu đối ngợi ca công đức của ông và cũng là cách tô điểm cho lăng ông thêm phần lộng lẫy. Tất cả các công trình kiến trúc này đều được làm từ các danh mộc, mái lợp ngói hình vảy cá. Cho đến nay, khu lăng mộ này đã trải qua năm lần trùng tu vào các năm 1937, 1953, 1960, 1994 và gần đây nhất là 2005.
Mộ ông và phu nhân
Mộ phần của ông và phu nhân được xây và đặt phía sau lăng. Xung quanh mộ có tường bao bọc, tường hoa, bình phong, trụ liễu... được trang trí hình hoa lá, giao long và có thêm cặp kỳ lân đứng hầu.
Hàng năm, cứ vào các ngày mùng 3, mùng 4 tháng Giêng Âm lịch, nhân dân Trà Ôn lại tổ chức lễ giỗ ông hết sức trang nghiêm và long trọng theo nghi thức lễ hội truyền thống văn hóa dân tộc. Trong các ngày này, hàng ngàn người từ Trà Ôn, Cầu Kè, Trà Vinh, Sóc Trăng... về dự lễ. Bên cạnh các nghi lễ cúng tế, Ban trị sự lăng còn tổ chức múa lân, múa rồng, hát bội, trình diễn nhạc ngũ âm, tổ chức các trò chơi dân gian tạo cho không khí lễ hội thêm phần long trọng và hấp dẫn. Vì lẽ đó, khi đến Trà Ôn, chúng ta sẽ nghe được câu ca dao:
Lịch thay cuộc địa Trà Ôn
Miếu ông Điều bát lưu tồn đến nay
Đất Giồng Thanh Bạch xưa kia
Có đền ông lớn với bia lưu truyền.
Do quần thể lăng ông có giá trị về mặt lịch sử, văn hóa, nên ngày 13-2-1996, Bộ Văn hóa và Thông tin đã ra quyết định số 310 công nhận lăng Tiền quân Thống chế Điều bát là di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia.
Phạm Thu (Theo Tuổi Trẻ
