Động Phong Nha trong lịch sử theo Đại Nam Nhất Thống Chí còn có tên là động Thầy Tiên hay động Núi Thầy. Ngọn núi mà có động Phong Nha gọi là núi Tiên Cốc.
Động Phong Nha trong lịch sử đã được nhiều nhà thám hiểm, nhà khoa học đến để tổ chức thám hiểm, thăm
Hang Bi Ký dò và khảo sát nghiên cứu. Cuối thế kỷ XIX, một linh mục người Pháp là Léopolp Cadiere đến động Phong Nha không chỉ tham quan du lịch thuần túy mà còn với mục đích nghiên cứu khảo sát. Bằng thuyền độc mộc, ông Cadiere đã đi sâu vào trong lòng động khoảng 600m. Tại đây ông đã phát hiện ra một nhánh hang phụ bên phải và ông đã tìm thấy dấu tích một bàn thờ và những chữ Chăm khắc trên vách đá cách hang chính khoảng 20m. Tháng 12 năm 1899, trong thư gửi cho ông Monis Firot - Giám đốc trường Viễn Đông Bác Cổ, ông Cadiere viết: ’’Những gì còn lại đều rất quý giá đối với sử học. Giữ vững nó là giúp ích không ít cho khoa học’’. Sau phát hiện này, với 97 chữ khắc trên vách đá, nhánh hang phụ được mang tên: Động Bi Ký.



Một thời gian sau, một người Pháp khác tên là Pavis đến Phong Nha, sau một thời gian khảo cứu, ông Pavis đã phát hiện bên phải lối vào động có một bàn thờ bằng gạch của người Chiêm Thành do người An Nam trét lại. Ngày xưa có một bức tượng đá để trên bàn thờ, cẳng chân xếp nhau, có hình chữ Vạn ở trước ngực, khăn cuốn đầu che kín gáy. Ông Pavis còn phát hiện ở nhánh hang phụ còn dấu vết một bàn thờ được xây bằng gạch, loại gạch có kích thước dài 27cm, rộng 16 cảm và dày 5cm. Gạch được lát theo hình tròn có đường kính rộng khoảng 4m.

Tháng 7 năm 1924, một nhà thiên văn học người Anh tên là Baton đã đến thám hiểm động Phong Nha trong 14 ngày đêm. Ông Baton đánh giá động Phong Nha đẹp như một chốn mê cung không kém gì động Padirac ở Pháp hay động Cueva den drac ở Tây Ban Nha, những hang động đẹp nổi tiếng thế giới. Năm 1928, Antoni một giáo viên Trường Quốc học Huế lúc bấy giờ và một số quan chức cai trị người Pháp khác cũng đã từng đến thám sát động Phong Nha. Ngày 24-5-1929, dựa trên các bản đồ chỉ dẫn của các nhà thám hiểm trước, các ông Charly, Pan Qualaggi và Bouffier (người Pháp) lên đường thám sát động Phong Nha. Chuyến đi này, các nhà thám sát đã chuẩn bị rất chu đáo và kỹ lưỡng. Họ chuẩn bị chất đốt, lương thực, đèn pin và cả một máy phát điện nhỏ. Nhật ký của đoàn thám hiểm này ghi lại: "Ngày thứ 2 chúng tôi vào động, trên hai bờ vô số đá lởm chởm, đủ mọi hình thù kỳ dị, bất ngờ, hỗn độn hết sức ngây thơ, mang tất cả màu sắc của cầu vồng trong đó nổi lên, bên cạnh những màu hồng nhạt của một bức tranh của Vatteau, và màu xanh da trời của một bức tranh khác của Raphael màu thổ hoàng và màu chân son với những ánh sáng phản chiếu màu đỏ chói và màu xanh không bao giờ phai của xanh xanh đồng, tất cả đều đua nhau soi mình trong dòng nước".



Hang tiên

Không đủ điều kiện để thám hiểm như những người Pháp lúc bấy giờ nhưng điều đó không có nghĩa là người
Việt Nam chúng ta không đến khảo sát Phong Nha. Việt kiều Thái Văn Kiểm trong bài tùy bút bằng tiếng Pháp ’’La Premmiere merveille du Viet Nam: Les grosies de Phong Nha" (Động Phong Nha - đệ nhất kỳ quan của Việt Nam) - bài được giải nhất trong cuộc thi do Tổng ủy thanh niên môn thể thao Đông Dương tổ chức năm 1942 đã mô tả động Phong Nha: "...Chúng tôi vào động lúc 8 giờ sáng. Một cảnh tượng huy hoàng và thần tiên hiện ra trước mắt chúng tôi. Một cảm giác lành lạnh được kính cẩn và sợ hãi đến với tôi, trong khi đó tim tôi đập nhanh, chúng tôi có cảm tưởng như vào trung tâm một giáo đường, một đường hầm hỏa xa, hay nói đúng hơn nữa là một vực thẳm...’’. Nhà địa lý Lê Bá Thảo trong ’’Thiên nhiên Việt Nam’’ thì có cảm tưởng "…Động Phong Nha, điều thực sự kỳ diệu là ở chỗ tất cả các hình dạng còn giữ được tính chất nguyên thủy của nó. Người đi viếng động có cảm giác sâu sắc như đang tham gia vào một cuộc thám hiểm thực sự khi nghĩ rằng mình đang ở sâu trong lòng đất bên dưới đỉnh núi cao điểm 800- 900m’’. Còn với Giáo sư Hoàng Thiếu Sơn trong "Việt Nam non xanh nước biếc’’ thì viết: ’’Không ở đâu có những hàng cột đẹp như chốn Thủy Cung này, hai hàng cột chen nhau, xếp mình dọc hai bên vách động và không cột nào giống cột nào, đẹp nhất là những chiếc cột có nhiều ngấn như những đốt trúc, đốt nào cũng trên nở dưới thon, xếp chồng lên nhau, quanh thân cột có những nếp nhăn mềm mại...’’.

Với vẻ đẹp tuyệt trần như vậy song Phong Nha trong một thời gian dài cũng chỉ rất ít du khách đến tham quan. Có lẽ một phần do chiến tranh ác liệt nên du khách chưa có dịp đến hoặc vấn đề giao thông đi lại chưa thực sự thuận tiện do vậy một thời gian dài Phong Nha chỉ rất ít du khách ghé thăm. Mặt khác, giá trị đích thực của Phong Nha chưa được tuyên truyền quảng bá rộng rãi nên Phong Nha được người ta ví như một kho báu để quên trong rừng.

Từ đầu thập kỷ 90 của thế kỷ trước, tấm màn bí mật của động Phong Nha và một vài hang động khác thuộc khối đá vôi Kẻ Bàng đã dần được vén lên bởi qua hai đợt thám hiểm của Hội địa lý hang động Hoàng gia Anh (BCRA - British Cave Research Association): Đây là những nhà thám hiểm có kinh nghiệm và có nhiều phương tiện chuyên dụng. Đoàn thám hiểm đã kết hợp với các nhà khoa học địa chất nổi tiếng ở Việt Nam thuộc khoa Địa lý Trường đại học Tổng hợp Hà Nội (Nay là ĐHKH - TN) như Giáo sư Nguyễn Quang Mỹ, giáo sư Nguyễn Hoàn, Tiến sĩ Vũ Văn Phái... đến thám hiểm Phong Nha và 27 hang động khác trong vùng.

Đợt thám hiểm thứ nhất từ ngày 28-4-1990 đến 01-5-1990: Đoàn thám hiểm đã đi thuyền vào động với chiều dài 1500m và gặp bãi đá ngầm tuyệt đẹp với những phiến đá bằng phẳng có nhiều hoa vân trên mặt đá. Các nhà thám hiểm vượt qua bãi đá ngầm tiếp tục thám sát gần 2.000m nữa. Gần 4.000m tính từ cửa động, các nhà thám hiểm đã đo, vẽ và chụp nhiều ảnh có giá trị về động Phong Nha, đặc biệt là những tấm ảnh ở bãi đá ngầm.

Đợt thám hiểm thứ hai từ ngày 18-3-1992 đến 18-4-1992: Lần này, đoàn thám hiểm gồm 12 thành viên tiếp tục thám hiểm Phong Nha ở những đoạn sâu. Gần 30 ngày đêm vất vả, khó khăn nhưng các nhà thám hiểm
vẫn dũng cảm, kiên trì khảo sát trên dòng sông ngầm khất khúc chảy trong lòng dãy Trường Sơn. Lần này, các nhà thám hiểm đã khảo sát, vẽ bản đồ và đo được chiều dài tổng cộng là 7.729m, nơi cao nhất là 50m và độ sâu của động là 83m.

Tháng 4 năm 1994 trong cuộc họp với Thường trực UBND tỉnh Quảng Bình và các ngành hữu quan về các đợt thám hiểm ở khu vực Phong Nha - Kẻ Bàng, ông Howard Limbert - Trưởng đoàn thám hiểm phát biểu: ’’Động Phong Nha là một hang động nổi tiếng ở Việt Nam và là một trong hai hang động đẹp nhất thế giới. Động Phong Nha có liên quan đến nhiều hang động khác trong vùng. Chúng tôi tin rằng các hang động ở đây có thể nối liền với nhau bằng hang ngầm và do đó Phong Nha là hang động nước dài nhất trên thế giới’’.

Giáo sư Tiến sĩ Nguyễn Quang Mỹ, Chủ tịch Hội hang động Việt Nam, một người con của Quảng Bình đã nhận xét: ’’Gần 30 năm nghiên cứu về hang động của các vùng karst (đá vôi) khắp đất nước, có thể nói thiên nhiên đã hào phóng ban tặng cho Phong Nha một cảnh đẹp tuyệt vời. Những hàng cột nhũ đá lóng lánh bạc, những bộ ngai vàng kim cương, những cụm thạch nhũ hồng tươi trên dòng sông ngầm mà hiếm gặp ở các hang động khác.

Đoàn thám hiểm hang động Hoàng gia Anh, sau các đợt thám sát (1994) với những bộ ảnh đẹp, đầy ấn tượng, Phong Nha được họ giới thiệu qua tạp chí lnternational Caver (Tạp chí hang động Quốc tế) đã phát hành rộng rãi. Rất nhiều bài viết và bộ ảnh về động Phong Nha đã được đăng tải, giới thiệu trên 14 trường đại học lớn ở châu Âu và cũng từ đó, động Phong Nha được nhiều người biết đến như một Đệ nhất kỳ quan.

Báo QB số 120