Quảng Nam được biết đến với hai Di sản Thế giới Khu đô thị cổ Hội An và Khu tháp Chăm Mỹ Sơn. Ngoài ra, dấu ấn của nền văn hóa Chăm-pa còn lưu lại trên đất Quảng Nam khá nhiều. Những tháp được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia như Tháp Bằng An, Tháp Sáng (Phật viện Ðồng Dương), Nhóm tháp Chiên Ðàn, nhóm tháp Khương Mỹ. Có dịp về Quảng Nam để chiêm ngưỡng những tháp cổ nghìn năm ấy, du khách sẽ tận mắt thấy nghệ thuật điêu khắc và tạo hình độc đáo trên đá sa thạch của người Chăm-pa xưa.
Nằm ngay bên trục đường tỉnh lộ 609, tháp Bằng An (thuộc xã Ðiện An, huyện Ðiện Bàn, cách thành phố Ðà Nẵng khoảng 27km về phía nam. Bằng An là ngôi tháp duy nhất có mặt bằng hình bát giác và có hình dáng bên ngoài giống như một chiếc linga khổng lồ. Theo nội dung tấm bia (được xây dựng vào khoảng năm 875 - 977 sau Công nguyên) được tìm thấy tại Bằng An thì vua Bhadravarman II đã cho xây dựng một đền thờ là Linga Paramesvara (tên hiệu của thần Si-va). Tháp Bằng An cao khoảng 20 m. Phần tiền sảnh khá dài, cửa ra vào ở hướng đông. Vòm mái hình chóp, gồm có tám mái cong thu nhỏ dần và nhọn ở trên đỉnh.
Bên ngoài tháp hiện nay vẫn còn hai pho tượng Gajashima bằng sa thạch với bộ lông gáy được chạm khắc cách điệu, các móng chân được thể hiện rõ, chiếc vòi ngắn và cong. Nhà khảo cổ học J.Bôi-xê-li-ê đã định niên đại của tháp Bằng An là vào khoảng cuối thế kỷ 11. Một số nhà nghiên cứu thì lại cho rằng niên đại của tháp vào khoảng cuối thế kỷ 9 đến đầu thế kỷ 10; còn hai pho tượng Gajashima được dựng vào thế kỷ sau...
Từ tháp Bằng An, theo quốc lộ 1A xuôi về phía nam khoảng 35 km sẽ gặp một di tích Chăm khác rất nổi tiếng trong nền văn hóa Chăm-pa, đó là Phật viện Ðồng Dương. Di tích này này nằm cạnh đường tỉnh lộ 14E (thuộc địa phận làng Ðồng Dương, xã Bình Ðịnh, huyện Thăng Bình. Theo nội dung tấm văn bia được tìm thấy tại Ðồng Dương thì vào năm 875 sau Công nguyên, vua Indravarman II đã cho xây dựng một tu viện Phật giáo và đền thờ vị Bồ Tát bảo hộ cho Vương triều Laskmindra Lôkesvara Svabhayada. Dưới triều đại của Indravarman II, kinh đô của Vương quốc Chăm-pa lại được dời từ vùng Panduranga (Phan Rang ngày nay) trở ra vùng Amravati (Quảng Nam ngày nay), văn bia này cho biết tên của Kinh đô mới là Indrapura. Theo một số nhà nghiên cứu thì địa điểm xây dựng Kinh đô Indrapura là khu vực làng Ðồng Dương ngày nay. Ðiều đáng tiếc là khu di tích quan trọng vào loại bậc nhất của kiến trúc Phật giáo Chăm-pa này đã bị tàn phá nặng nề bởi thiên tai, thời gian và chiến tranh. Hiện nay, trong khu di tích này chỉ còn lại một mảng tường tháp mà nhân dân địa phương thường gọi là 'Tháp Sáng', cùng với nền móng các công trình kiến trúc khác.
Phần lớn các tác phẩm điêu khắc ở Ðồng Dương đang được trưng bày tại Bảo tàng Nghệ thuật Ðiêu khắc Chăm-pa Ðà Nẵng. Những tác phẩm điêu khắc ở thời kỳ này đã hình thành nên phong cách Ðồng Dương nổi tiếng trong nghệ thuật Chăm-pa ở giai đoạn nửa sau thế kỷ 9.
Từ đây tiếp tục xuôi về phía nam khoảng 25km để ghé thăm nhóm tháp Chiên Ðàn, thuộc xã Tam An, huyện Phú Ninh. Di tích gồm có ba tháp xếp thành một hàng theo trục bắc nam, cửa ra vào ở hướng đông, có hình dạng gần giống nhau, mặt bằng tháp hình vuông, mái tháp là những tầng thu nhỏ dần lên trên. Nằm cách nhóm tháp Chiên Ðàn khoảng 500m theo đường chim bay về hướng Tây Nam là phế tích Chăm-pa An Phú (hay còn gọi là tháp Lạn), thuộc địa phận thôn An Thiện, xã Tam An, huyện Phú Ninh. Công trình kiến trúc này sụp đổ lâu đời và mới được khai quật vào tháng 2-2002. Phế tích Chăm-pa An Phú là loại hình kiến trúc còn lại không nhiều trong di sản văn hóa Chăm-pa, nó đã góp thêm tư liệu quý vào việc nghiên cứu kiến trúc Chăm.
Bài và ảnh: AN TRƯỜNG - nhandan.org.vn
