Tại một làng thuộc xã An Thạch, huyện Tuy An, Phú Yên, đã tồn tại từ lâu khu nghĩa địa cổ, trải dài cả một ngọn đồi trên dãy núi có tên gọi A Mang. Những bí ẩn về khu nghĩa địa này chưa có lời giải thích nào từ các nhà khảo cổ, ngoại trừ sự xác định đây là khu mộ cổ lớn nhất ở Phú Yên, cùng với giả thuyết của một cán bộ Bảo tàng tỉnh Phú Yên sau một lần khảo sát sơ bộ hồi năm trước, rằng: chúng có niên đại trên dưới 300 năm. Còn dân quanh vùng lâu nay vẫn quen với cách gọi "khu mộ Hời" (Chăm).


Ngọn đồi chi chít các loài cây dại mọc thấp. Từ lưng chừng đồi, lác đác những ngôi mộ và càng lên cao, mộ càng dày đặc. Số mộ cả ngọn đồi khoảng 500 ngôi. Từng ngôi mộ được xây phủ kín bằng đá, kết dính bởi thứ vữa như vôi xây (thuật ngữ chuyên ngành khảo cổ gọi là mộ hợp chất). Những ngôi mộ được tuân thủ một cách nghiêm ngặt khi đều hướng mặt về phía đông hoặc đông nam. Về hình dáng, cũng gói gọn trong bốn kiểu: Hình mu rùa, hình mái nhà, hình yên ngựa (dân địa phương gọi là kiều ngựa), hình búp hoa sen. Có thể thấy, kiểu dáng "yên ngựa" khá phổ biến và mặt trước của các mộ được trang trí nhiều dạng hoa văn. Một số mộ được xây có tường bao và bình phong phía trước. Kiểu dáng mái nhà tuy không phổ biến, nhưng được trang trí khá công phu bằng hoa văn. Tuyệt nhiên, không hề có ngôi mộ nào lưu lại tên người mất bằng việc ghi hoặc khắc chữ.

Sát dưới chân đồi, hiện có bốn gia đình sinh sống. Ông Võ Thanh Tùng (64 tuổi) cũng là người trong xã, chuyển đến đây ở đã hơn 13 năm, cho biết: từ ngày ông biết chuyện đời đến bây giờ, không thấy người đến viếng hoặc tảo mộ. Trong xã, cũng không ai cho đấy là mộ của tổ tiên mình. Ông nhớ, những năm 1982- 1983, có sự đồn rằng dưới các ngôi mộ còn chôn cả vàng, nên rộ lên tình trạng đào trộm mộ. Sau đó, có lẽ không phải vậy, nên các ngôi mộ này được bình yên đến giờ... Điều lạ nữa là kể cả các xã quanh vùng, vốn là những khu dân cư có mặt từ rất lâu đời, tất cả cũng cho đó là khu mộ của người Chăm xưa kia, là những lớp cư dân đầu tiên tại đây.

Vùng đất này nằm trong hạ lưu sông Cái - một trong ba con sông lớn nhất ở Phú Yên. Theo các tài liệu lịch sử, kết quả khảo cổ và nghiên cứu, dưới thời phong kiến, đã có hai thành cổ được xây dựng trong khu vực này, khi trước đây Tuy An là thủ phủ của Phú Yên, gồm thành Hội Phú, thuộc xã An Ninh Đông ngày nay, được xây dựng năm 1629 và thành An Thổ (1820- 1840) thuộc xã An Dân. Hai thành này cách nhau không xa và đều nằm trong chu vi chưa đầy 10km cùng với khu mộ cổ. Có ý kiến cho rằng, có thể đây là khu mộ dành các quan lại hoặc những gia đình dân khá giả sống trong thành, vì sự chắc chắn và bề thế của phần lớn ngôi mộ. Một số kết quả khảo cổ lâu nay tại vùng hạ lưu sông Cái cho thấy đây còn là cửa ngõ về kinh tế và hình thành nhiều khu dân cư sầm uất, với lợi thế giao lưu, buôn bán và sản xuất. Theo đó, không ít người Hoa đã tìm đến và an cư lạc nghiệp tại đây. Giả thuyết của một số nhà nghiên cứu lịch sử Phú Yên, đây có thể là hình thức xây mộ của người Hoa khi họ qua đời?

Ông Phan Đình Phùng - GĐ Bảo tàng Phú Yên - cho biết: Kể cả một số nhà khảo cổ học có tên tuổi ở trung ương khi về đây thị sát cũng chưa có lời khẳng định chủ nhân của khu mộ cổ là ai: người Chăm, người Hoa, hay người Việt? Biện pháp tốt nhất là phải tiến hành khai quật. Tuy nhiên theo ông, Bảo tàng Phú Yên hiện còn một số vướng mắc để có thể tổ chức việc này: như thiếu kỹ thuật, ảnh hưởng vấn đề tâm linh, thủ tục hành chính, môi trường...

Có thể khẳng định, đây là một di tích vật chất khá quan trọng ở Phú Yên, có giá trị nghiên cứu về mặt lịch sử, văn hoá, dân tộc học... không chỉ về vùng đất Phú Yên, mà có thể tìm hiểu lối kiến trúc mộ táng khá đặc biệt này khi mà chúng có mặt rải rác tại nhiều tỉnh khu vực miền Trung. Và khi những nghiên cứu vẫn án binh bất động, thì khu mộ cổ vẫn tiếp tục câm lặng.