Đền Trạng Sử (song Trạng nguyên Từ)

Đền Trạng Sử dựng bên mái tây rú Ngọc ở ấp Ngọc Sơn, xã Bình Lãng Thượng, huyện Phỉ Lộc, nay là xã Đức Thuận, thị xã Hồng Lĩnh, thờ cha con Trạng nguyên Sử Hy Nhan - Sử Đức Huy.

Sử Huy Nhan (? - 1421) nguyên họ Trần, quê ấp Ngọc Sơn, đỗ Trạng nguyên khoa Quý Mão (1363) đời Trần Dụ Tôn, làm quan đến chức Hành khiển tri kinh diên, coi việc giảng sách cho nhà vua. Con ông là Sử Đức Huy (1360 - 1430) cũng đỗ Trạng nguyên khoa Tân Dậu (1381) đời Trần Phế Đế, nhưng không làm quan.

Dưới triều Hồ, Sử Hy Nhan và Sử Đức Huy ở tại quê nhà, nhà Hồ mất quân Minh sang xâm lược nước ta cho quân đi tìm người tài đức để đưa về Kim Lăng, chính Thượng thư Hoàng Phúc đích thân đi chiêu dụ cha con Sử Hy Nhan. Hai ông lấy cớ bệnh tật và từ chối rồi cùng một số gia nhân trốn lên núi Mồng Gà ẩn náu, hai ông đã tổ chức khai hoang lập nên xóm Trại Đầu. Về sau số người nghèo đói các nơi đến càng đông tổ chức khai khẩn biến vùng đất hoang vu này thành xóm làng đông vui ngày nay là các xã Ân Phú (Đức Thọ), Sơn Long, Sơn Trà ( Hương Sơn). Công lao to lớn và những cống hiến của ông cho quê hương đất nước và con trai ông là Sử Đức Huy được lịch sử ghi nhận, nhân dân ở làng Ngọc Sơn và các vùng đất nơi ông góp công khai phá đã lập đền thờ để tỏ lòng ghi nhớ. Sử Hy Nhan mất năm Tân Sữu (1421) lăng ông đặt trên nền trại cũ, dân Trại Đầu dựng đền thờ ông gần lăng để tỏ lòng nhớ ơn, trong đền có bài vị đề: “ Trần triều khôi nguyên, Nhập nội Hành khiển Tri kinh diên, Tứ kim ngư đại, Sử tướng công, tự Hy Nhan thần vị”. Đến năm 1945 đền và lăng vẫn còn, nhưng hiện nay không còn ngôi đền nữa một số đạo sắc phong thần được lưu ở Chùa Am nơi các đền chùa hợp tự năm 1946.

Đền thờ Song Trạng nguyên do con trai Sử Đức Huy là Sử Bá Khoan cùng họ hàng và nhân dân làng Ngọc Sơn dựng nên. Tấm biển trước cửa đền khắc 4 chữ lớn “ Song Trạng nguyên từ” hai bên có hai câu đối sơn son thiếp vàng:

“Ngọc Lĩnh thiên trùng tiêu giáp đệ
Minh Hà nhất phái diễn gia khương”

(Khoa giáp cao nghìn tầm núi Ngọc
Gia Khương dài một dải sông Minh)

Trên bàn thờ cạnh bài vị Trạng cha là bài vị Trạng con Sử Đức Huy đề: “Trần triều khôi nguyên, Lê sơ hướng phụng Bắc sứ bộ Hộ thượng thư Sử tướng công Tự Huy giền thần vị”. Trên bàn thờ còn có chiếc túi thêu cá vàng (Kim ngư đại) do vua Trần ban cho Sử Hy Nhan và trên tường lại có dòng chữ đề "Long phi Đinh Tỵ quý đông" tức là năm Xương phù nguyên niên (1377), đúng là năm ông kết thúc bộ "Đại Việt sử lược" chắc cũng là năm ông được ban tặng "Kim Ngư đại".

Ngôi đền thờ hai ông Trạng Sử đã được trung tu nhiều lần, và sau cách mạng, bị bỏ hoang phế hàng mấy chục năm liền nên đã xuống cấp, nay đã được trùng tu tôn tạo.

Đền thờ Đặng Tất - Đặng Dung

Từ ngã ba Nghèn theo trục đường liên huyện đi về hướng đông khoảng 5km, đến địa phận xã Tùng Lộc, huyện Can Lộc có một ngôi đền cổ kính nằm dưới chân núi Hồng Lĩnh. Đó là Đền thờ Đặng Tất, Đặng Dung, còn gọi là Đền hai Đại Vương.

Đặng Tất, Đặng Dung là hai cha con, hai danh tướng của nghĩa quân kháng chiến dưới thời nhà Trần (khởi nghĩa Trần Ngỗi và Trần Quý Khoáng) trong buổi đầu chống quân Minh xâm lược. Năm 1428, sau khi toàn thắng quân Minh, Lê Lợi đã phong cho những người có công với nước, trong đó Đặng Tất, Đặng Dung được phong bốn chữ "Tiết nghĩa công thần". Các triều đại kế tiếp đều có sắc phong liệt hai ông vào hàng trung nghĩa, về sau nhân dân lập đền thờ ở chính làng quê của hai cha con ông.

Đền được xây dựng trên khu đất rộng 3320m2, bao quanh đền có hàng cây xanh tốt, đây là vùng dân cư khá đông đúc và sầm uất. Phía trước đền là con sông Yến, chảy từ Hồng Lĩnh ra sông Nghèn rồi đổ ra biển. Nhìn vào tổng thể di tích được kiến trúc theo kiểu chữ Nhị (=),bao gồm Bái đường và Thượng điện. Nối liền Bái đường với Thượng điện là một hệ thống tường vây được xây bằng gạch vôi vữa (theo lời kể lại của nhân dân, kiến trúc ngày trước gồm có cả ba toà hạ, trung và thượng điện). Kiến trúc thượng điện hiện nay mang dáng dấp cuối Lê đầu Nguyễn.

Phía trước cổng ra vào có bức đại tự “Võ bị gia - Trung thần hiếu tử Văn Khoa phái”. Hai bên là 2 cột nanh đồ sộ, trên đỉnh có đắp nổi hai con nghê chầu bằng mảnh vỡ thủy tinh ghép lại. Năm 1968, trong thời kỳ chống Mỹ đã ném bom phá huỷ 2 cột nanh, đánh sập hạ và thượng điện. Năm 1970, nhân dân đã tu sửa, làm thêm bái đường, chuyển trung điện lên vị trí thượng điện.

Hàng năm cứ đến ngày 5 tháng 3 âm lịch con cháu dòng họ và nhân dân địa phương làm lễ tế tại đền ghi nhớ công lao đóng góp của hai cha con Đặng Tất, Đặng Dung cho đất nước quê hương đầu thế kỷ XV.

Đền thờ Lê Quảng Chí - Lê Quảng Ý

Đền ở làng Thần Đầu, nay là xã Kỳ Phương, huyện Kỳ Anh, sử sách thường chép là "Đền Thần Đầu", dân gian thì gọi "Đền hai quan Trạng", có 3 toà ở 3 chỗ khác nhau: "Lãm Sơn Tiên sinh từ" thờ Lê Quang Chí, "Bảng Quận công từ" thờ Lê Quảng Ý” và "Thần Đầu từ" thờ chung hai người.

Lê Quảng Chí và Lê Quảng Ý là hai anh em ruột quê làng Sơn Đầu sau đổi thành Thần Đầu, phủ Hà Hoa, nay là xã Kỳ Phương huyện Kỳ Anh. Hai ông con nhà nghèo lúc nhỏ phải đi ở cho nhà giàu ở một miền xa để kiếm sống. Chủ nhà thấy thông minh bèn nuôi cho hai người ăn học đến lúc thi đỗ mới về làng. Lê Quảng Chí (1451-1533) đỗ Nhất giáp Tiến sĩ đệ nhị danh Đình Nguyên khoa Mậu Tuất (1478) ông làm quan đến Tả Thị lang bộ Lễ kiêm đông các Đại học sĩ. Năm 60 tuổi, ông về quê trí sĩ, mở trường dạy học, ông mất năm 82 tuổi, mộ chôn dưới chân núi Hoành Sơn. Còn Lê Quảng Ý (1453-1526) đỗ đồng Tiến sĩ khoa Kỷ Vị đời Lê Hiến Tôn làm quan đến Hà Lâm viện thị chế, đặc tiến Kim tử Vinh lộc đại phu, Hiến sứ kiêm đề lĩnh tư thành quân vụ, tước Bảng Quận công, ông mất năm 73 tuổi, mộ táng dưới chân núi Hoành Sơn.

Mộ và đền thờ của Lê Quang Chí và Lê Quảng Ý đều ở gần nhau. Xưa có câu đối ngợi ca hai ông:

"Nhất ngôn khoa giáp nam huynh đệ
Song miếu anh linh tự cổ kim"

(Khoa giáp một nhà, ai bác chú?
Anh linh hai miếu tự xưa nay).

Về sau xã Hoằng Lệ, tổng Hoằng Lệ lại lập thêm ngôi đền thờ chung hai ông ở gần mộ. Hiện nay ngôi đền do xã Hoằng Lệ dựng và ngôi đền Bảng Quận công do làng Thần Đầu dựng đều không còn. Đền Lãm Sơn tiên sinh đã hư hỏng nặng. Trong đền còn lại một rương nhỏ đựng một số màn trướng, thờ vải thêu, và 16 đạo sắc phong thần (Lê Quang Chí 13 đạo, Lê Quảng Ý 3 đạo), sớm nhất là vào niên hiệu Dương Hoà thứ 5 đời Lê Thần tôn (1639), muộn nhất vào niên hiệu Khải Định thứ 9 (1924).

Đền thờ Bùi Cầm Hổ

Đô đài Bùi Cầm Hổ quê ở xã Đậu Liêu huyện Thiên Lộc nay là xã Đậu Liêu, thị xã Hồng Lĩnh. Thời gian du học ở Thăng Long, nhân đứng ra làm minh chứng cho vụ án "Canh lươn" được công luận cho là người có tài, tuy chưa đi thi, song triều đình đặc cách trọng dụng. Ông đã từng giữ chức Ngự Sử, An vũ sứ Lạng Sơn, hai lần đi sứ Trung Quốc, thăng Tham tri chính sự, trải thờ 3 triều vua thời Lê sơ. Khi về nghỉ ở quê, ông cho ngăn khe dẫn nước từ núi xuống đồng ruộng của làng, đủ tưới hàng trăm mẫu ruộng xưa nay vốn bị hạn hán. Khi ông mất, được phong Bỉnh quân đại vương, Thượng đẳng phúc thần. Nhân dân địa phương lập đền thờ.

Phía tây dãy núi Ngàn Hống, một ngôi đền lấp ló dưới chân núi Bạch Ty, đó là đền Đô Đài Bùi Cầm Hổ, vừa mới được xây dựng lại. Đền cũ nguyên xưa khá đồ sộ, có thượng, trung và hạ điện hướng đông nam. Trước đền là con đường qua truông, dọc theo đường là ngọn khe Vẹt, khu đền được che kín bởi một rừng cây rậm rạp. Trong đền có đủ các loại đồ tế khí, nghi trượng. Trước cửa hai ông phỗng to gần bằng người lớn, tóc tết hai xoáy, chắp tay quỳ gối kính cẩn nghiêm trang.

Trong hai cuộc chiến tranh, cả rừng cây và ngôi đền đều bị bom đạn phá huỷ. Hoà bình lập lại, nhân dân sở tại tự nguyện đóng góp lập lại ngôi đền mới. Tại nền đất cũ, hố bom nham nhở chưa kịp san lấp. Đền phải chuyển sang xây cất ở một chỗ khác, cùng bên chân núi gần đó, nhưng có nền đất cao hơn. Ngôi đền mới chỉ thu gọn trong hai toà nhà: một điện thờ và một bái đường được sử dụng lại của ngôi đền cũ còn ít nhiều dấu tích văn hoá chạm trỗ thời xưa. Một số đồ tế tự như áo, mão cân đai phẩm phục, các đạo sắc phong được cất giữ hầu như nguyện vẹn.

Lễ hội Đô Đài "Tháng giêng Đô Đài, tháng hai Hương Tích" là một trong những lễ hội lớn từ xưa ở vùng Nghệ Tĩnh. Lễ hội còn có tên "Lễ Báo ân", tổ chức vào ngày 12 tháng giêng âm lịch, ngày giỗ ông. Lễ hội có những quy định về định kỳ và nghi thức khá độc đáo. Đại lễ hội 50 năm tổ chức một lần.

Đền thờ Ngô Phúc Vạn

Đền thờ Tào Quận công - Thái bảo Ngô Phúc Vạn (hay còn gọi Từ Đường họ Ngô), thuộc địa phận làng Phúc Lộc, xưa là xã Đan Liêu, thời Lê là xã Trảo Nha huyện Thạch Hà, trấn Nghệ An, sau đổi thuộc huyện Thiên Lộc, sang thời nhà Nguyễn đổi là huyện Can Lộc, hiện nay thuộc xã Đại Lộc, huyện Can Lộc.

Ngô Phúc Vạn (1577-1652) người làng Trảo Nha, xuất thân con nhà tướng, là người văn võ toàn tài không chỉ võ nghệ cao cường, thông hiểu binh thư trận pháp mà thánh kinh hiền truyện, thiên văn, địa lý, toán học đều tinh thông cả. Ông là một trọng thần, một danh tướng của triều đình Lê -Trịnh có nhiều công lao đóng góp giữ yên bờ cõi bảo vệ chính đường, khẩn hoang ruộng đất đưa lại lợi ích cho trăm họ trong một giai đoạn lịch sử đầy biến động ở nước ta cuối thế kỷ 18. Ngô Phúc Vạn làm quan đến chức Thái bảo, tước phong là Quận công, về già trở thành một đạo sĩ thông hiểu nho y lý số, khi mất được nhân dân địa phương lập đền thờ tại quê nhà.

Đền thờ gồm hai nhà kết cấu theo kiểu chữ Nhị, một nhà bia và bia được xây dựng sau ngày mất của Tào Quận công 3 năm (1655). Đền thờ nằm trên một khu đất bằng phẳng có diện tích 1.700m2, có 2 cột nanh hình trụ cao 4,5m, đến Tắc môn xây theo kiểu cuốn thư, phía sau Tắc môn là nhà bia được xây theo kiểu mái vòm chồng diêm, bốn góc có đao hình cung, mũi hất lên trên đắp nổi hình rồng đơn giản. Bia ghi lại sự tích và hành trạng của Thái Bảo tào Quận Công Ngô Phúc Vạn và các công thần họ Ngô có công lao đóng góp vào sự nghiệp trung hưng nhà Lê. Bia được chạm khắc đẹp, trán bia có chạm hình lưỡng long chầu nguyệt hai bên có hoa văn trang trí đường nét bay bướm nhẹ nhàng.

Trước sân nhà bái đường có đặt hai bể nước bằng đá Thanh được đẽo gọt khá công phu hình tròn có chân, có đai bể, hình dáng đẹp thanh thoát. Hai bể nước này được chạm khắc cùng thời với bia Ngô Phúc vạn. Kề sát nhà Bái đường là nhà Thượng điện được trùng tu xây dựng lại vào thế kỷ 19. Trước cửa gian giữa trên hai cột chính có câu đối:

“Ngọn thuỷ đông xu văn phái viễn
Trà Tây sơn hộ tướng môn cao”.

Cách bài trí trong nội thất nhà Thượng điện giống nhau. Hương án được chạm trổ một cách tinh vi trên là hình rồng chầu nguyệt phía dưới là nhiều hình tượng được chạm l*ng in nổi hình long, ly, quy, phượng chầu nhau vào các hoa văn mai đào tùng cúc..Đường nét chạm khắc gãy gọn tinh xảo thể hiện trình độ điêu khắc cao của nghệ thuật dân gian.

Đền thờ Nguyễn Văn Giai

Đền thờ Nguyễn Văn Giai thuộc xã Ích Hậu huyện Can Lộc. Ông sinh năm Giáp Dần (1554) một tướng của nhà Lê có công lớn về mặt quân sự và ngoại giao trong việc phù Lê diệt Mạc. Ông từng làm quan 3 triều trong 48 năm, với công lao to lớn được các triều đại phong kiến ghi danh công trạng và sau khi ông mất được nhân dân lập đền thờ tại quê nhà.

Đền thờ Nguyễn Văn Giai được xây dựng trên một khu đất rộng 6.628m2, ngôi đền ngoảnh theo hướng tây và thấp dần theo hướng đông bắc, phía trước đền có cột nanh đắp nỗi hai con nghê chầu được ghép bằng các mãnh sành sứ. Đền thờ gồm hai bộ phận Thượng điện và Hạ điện, ngoài ra còn nhà bia, nhà hậu, tắc môn. Nội thất được trang trí tinh xảo với nhiều đề tài quen thuộc, long, ly, qui, phượng. Đây là một kiến trúc mang ý nghĩa Nho giáo và thường được sử dụng để tế trời đất mong mưa thuận gió hoà quanh năm.

Hàng năm cứ đến ngày 13 tháng Giêng con cháu dòng họ và nhân dân địa phương tập trung về đền thờ làm lễ kị ôngH, ôn lại quá khứ rất đỗi tự hào của Tiến sĩ Nguyễn Văn Giai người đã cống hiến cuộc đời vì sự nghiệp, giúp dân cứu nước, giữ bình yên trăm họ.

Đền thờ và mộ Ngô Đăng Minh

Đền thờ và mộ Ngô Đăng Minh thuộc xã Hà Linh, huyện Hương Khê. Ngô Đăng Minh sinh ra trong một gia đình dòng dõi vọng tộc, được sự dạy dỗ của cha là Hiệu sinh Ngô Đăng Quang nên ông được rèn luyện học tập nghiêm chỉnh cùng với trí thông minh. năm Chính Hoà thứ 15 (1694) Ngô Đăng Minh, người đã lĩnh bảng vàng trong kỳ thi Đình ở Thăng Long, được vua ban sắc phong "Đặc tiến kim tứ Vinh lộc Đại phu, Tư lễ giám, Hữu đề điểm trụ quốc thượng ban, Án trung bá".

Năm Chính Hoà thứ 25 giặc Bồn Man xâm chiếm bờ cõiN, Ngô Đăng Minh lên đường dẹp giặc khi thắng lợi trở về được sắc phong là "Đặc tiến Kim tứ, Vinh Lộc đại phu, tư lễ giám, tả đề điểm, án trung hầu trụ quốc thượng lên". Bờ cõi yên Ngô Đăng Minh lại góp sức mình vào việc phát triển kinh tế, mở mang dân trí, giúp dân nghèo. Ông mất ở Thăng Long, nhà vua cho chở quan tài về quê tại làng Trúc Lâm, nhân dân và con cháu dòng họ Ngô xây lăng mộ và lập đền thờ tại quê nhà. Nhà vua ban sắc hiệu cho ông là: "Bản thuộc thành hoàng, Dực bảo trung hưng quang ý, Trung đẳng thần tôn thần".

Đền thờ và mộ Ngô Đăng Minh là một kiến trúc cổ những đồ tế khí, đại tự câu đối có giá trị nghệ thuật cao. Hạ điện được xây dựng trên một sườn đồi, trên cùng gian giữa có treo bức đại tự sơn son chữ đen: “ Quang Tiền dư hậu” phía dưới có bức đại tự “ Vĩnh ngôn hiếu tư” và hai bên có câu đối:

Đức tháo thiên bồi Hồng Lĩnh tú

Phúc nguyên địa dẫn Trúc giang thanh.

Toà Thượng điện được đặt cao hơn hạ điện 1, 1 m theo hình thế tự nhiên của sườn dốc. Gian trước đặt hương án chân đèn mâm bồng gian trong đặt bệ thờ theo kiểu chân quỳ dạ c á, trên bệ đạt long ngai có linh chủ của Ngô Đăng Minh.

Trong thời kỳ cận hiện đại, đền thờ Ngô Đăng Minh là nơi chứng kiến sự kiện lịch sử cách mạng 1930-1931, là nơi thành lập chi bộ cộng sản đầu tiên tại Hương Khê. Nhưng giá trị lớn nhất của di tích, đây là đền thờ và mộ của một nhân vật học rộng tài cao được phong tước hầu có công trong việc cầm quân dẹp loạn mở mang việc học hành, nâng cao dân trí tổ chức chiêu tập dân nghèo khai hoang lập ấp phát triển kinh tế tạo dựng cuộc sống ở thế kỷ 18.

( Sở Văn hoá - Thông tin )

Đền Voi Mẹp

Theo truyền thuyết, vào thế kỷ XV, khi nhà Hồ cướp ngôi nhà Trần. Lợi dụng cơ hội đó giặc Minh nhảy vào xâm lược nước ta, vua nhà hậu Trần là Trần Trùng Quang kêu gọi nhân dân đứng dậy khởi nghĩa đánh quân Minh. Hưởng ứng lời kêu gọi đó, nhân dân khắp nơi đứng lên chống giặc. Trong số đó có nữ tướng quê ở Hà Tĩnh, tục truyền gọi là "Nữ tướng Châu chấu". Bà đã cầm quân đánh giặc Minh, lập được nhiều chiến công lớn. Nhưng không may bà bị hy sinh, để tưởng nhớ công ơn của bà, nhân dân lập đền thờ ở vùng Kẻ Ngù để ghi nhớ công ơn.

Đền Voi Mẹp được xây dựng trên một khu đất cao ráo, xung quanh cây cối um tùm. Phía trước là dòng sông và có chợ chùa nổi tiếng. Đền có quy mô đồ sộ, với cổng, cột nanh, tiếp theo là ba toà nhà bằng gỗ lim to, kiến trúc chữ "tam". Bên trong chạm trổ tinh vi, với nhiều đề tài phong phú, đa dạng. Nhiều kiểu chạm lộng và khắc rất tinh xảo với những đề tài như: rồng ngậm ngọc, hoa sen, cuốn thư...

Với giá trị lịch sử và nghệ thuật còn lại trên những xà, kẻ của ngôi đền, thì đền Voi Mẹp xứng đáng là một di tích tiêu biểu của vùng Đức Thọ văn vật và là niềm tự hào của kiến trúc Hà Tĩnh.

( Sở Văn hoá - Thông tin )